________________
માર્ગ એટલે પ્રકંપનોના પ્રભાવમાંથી બહાર નીકળીને અપ્રકંપનની સ્થિતિમાં ચાલ્યા જવું. જે આ સ્થિતિમાં પહોંચી જાય છે તે વ્યક્તિ મેરુ પર્વત જેવી અડોલ રહે છે. તેને સંસારની કોઈ પરિસ્થિતિ ચલાયમાન કરી શક્તી નથી. તે સાગર જેવી ધીર અને ગંભીર તેમજ સ્વયં તૃપ્ત હોય છે. પ્રકંપનોના સંસારમાંથી અપ્રકંપનની અવસ્થામાં જવું એ જ સાધના અને તે લક્ષ્યને સિદ્ધ કરવા માટે ધ્યાન જેવું કોઈ સબળ સાધન નથી. આ ધ્યાન સિદ્ધ થાય ત્યારે કાયા સ્થિર, વાણીનું મૌન અને મન ચંચળતા વિહીન અવસ્થામાં શાંત અને અડોલ.
આ ચારેય ગતિશીલ તત્ત્વોને સ્થિર કરનાર ધ્યાનને જે-તે પ્રકારે ઓળખવામાં આવે છે. શરીરને સ્થિર કરે તે કાયિક ધ્યાન, શ્વાસને લયબદ્ધ અને મંદ કરે તે આનાપાન ધ્યાન, વાણીનો સંયમ કરે તે વાચિક ધ્યાન અને જે મનને નિયંત્રણમાં રાખે તે માનસિક ધ્યાન.
સમગ્ર જગતમાં બે બાબત પ્રવર્તે છે - સ્થિતિ અને ગતિ. કાં તો વસ્તુ સ્થિર હોય છે કે કાં તો ગતિશીલ. જો કે સૂક્ષ્મ રીતે જોઈએ તો જે આપણને સ્થિર લાગે છે તે પણ તરંગિત છે. વાસ્તવિક્તામાં સ્થિતિ અવ્યક્ત અને દ્રવ્યગત છે. જ્યારે ગતિ વ્યક્ત છે. કોઈ પણ ગતિ દ્રવ્ય વગર નથી થતી અને કોઈ પણ દ્રવ્ય ગતિ વગરનું - તરંગો વગરનું નથી હોતું. વળી ગતિ સહજ અને સ્વાભાવિક પણ હોય છે અને બીજા દ્રવ્યના યોગથી - પ્રભાવથી પણ થાય છે. આમ, સારો સંસાર પ્રકંપનોનો સંસાર છે અને સાધનાનો મૂળ હેતુ પ્રકંપનોમાંથી અપ્રકંપન તરફ જવા માટેનો છે. આ હેતુ સિદ્ધ કરવામાં ધ્યાન જેવું કોઈ પ્રબળ સાધન નથી. તેના અનુસંધાનમાં આપણે ઉ૫૨ મુજબ ચાર પ્રકારના ધ્યાનનો ઉલ્લેખ કર્યો.
કાયિક ધ્યાન ક્યારેય પ્રકંપનો વિનાનું ન થઈ શકે પણ ઉપચારથી સાપેક્ષ રીતે એમ કહેવામાં આવે છે કારણ કે શરીરનાં પ્રકંપનો પૂર્ણતયા ક્યારેય રોકી શકાતાં નથી. છતાંય જ્યારે શરીર કોઈ પણ રીતના હલનચલન વગર સ્થિર થઈ જાય ત્યારે તેને કાયિક ધ્યાન કહેવામાં આવે છે. શરૂઆતમાં શરીર સામાન્ય સ્થિરતામાં રહે છે પણ પછીથી અભ્યાસ વધતાં સારી એવી સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
૧૦૨
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
――
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
