________________
આચારાંગમાં જણાવાયું કે, રાગ-દ્વેષ રહિત ક્ષણનો અનુભવ કરો. આવો અનુભવ ધ્યાન છે અને એ જ લંબાઈને સમાધિ બની જાય છે.
આચાર્ય હેમચંદ્રના મતે જ્યાં સુધી થોડો પણ પ્રયત્ન છે, સંકલ્પની કલ્પના પણ છે ત્યાં સુધી તપની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. રાગ-દ્વેષ રહિત ક્ષણની અનુભવ કરનાર ઉન્મની ભાવને પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
આચાર્ય રામસેનના મતે એક જ આલંબન ઉપર અંતઃકરણની વૃત્તિઓનો નિરોધ એ ધ્યાન છે. એ રીતે ચિંતનરહિત, કેવળ સ્વસંવેદન પણ ધ્યાન છે.
અહીં એ વાત ધ્યાન રાખવા જેવી છે કે જૈનાચાર્યો ધ્યાનને અભાવાત્મક નથી માનતા. તેમના મતે કોઈને કોઈ પર્યાયનું આલંબન આવશ્યક છે. સ્વસંવેદન ધ્યાનને ઘણીવાર નિરાલંબન ધ્યાન કહેવામાં આવે છે પણ તે સાપેક્ષ રીતે છે. કારણ કે એમાં શ્રુતના કોઈ પર્યાયનું આલંબન નથી લેવાતું એ દષ્ટિએ તે નિરાલંબન છે. નિરાલંબન ધ્યાનમાં ધ્યાતા અને ધ્યેયમાં ભિન્નતા નથી હોતી. એમાં શુદ્ધ ચેતનાનો ઉપયોગ હોય છે. તેના સિવાય બીજું ધ્યેય નથી હોતું. સાલંબન ધ્યાનમાં ધ્યેય અને ધ્યાનમાં ભેદ રહે છે.
જૈનાચાર્યોના મત પ્રમાણે તો સાધકે પ્રારંભમાં સાલંબન ધ્યાનનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. જેથી એકાગ્રતા વધે અને રાગ-દ્વેષનો ભાવ મંદ થઈ જાય ત્યાર પછી નિરાલંબન ધ્યાન એટલે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. સાલંબન ધ્યાન, નિરાલંબન ધ્યાન સુધી પહોંચવા માટે છે એ વાતની વિસ્મૃતિ ન થવી જોઈએ.
આમ, ધ્યાનસૂત્ર આવેશશૂન્ય ક્ષણનો અનુભવ કરવાનું સૂત્ર છે. એના અનુભવથી પૂર્વાર્જિત કર્મ ક્ષીણ થઈ જાય છે અને નવા કર્મનો બંધ થતો નથી. સ્વાભાવિક રીતે તેનાથી માનસિક શાંતિ તો મળે છે પણ સાથોસાથ શારીરિક વેદનાની પણ ઉપશાંતિ થાય છે. તદુપરાંત બન્નેમાં
સ્થાયિત્વ આવી જાય છે. એવું કોઈ પણ ઐહિક કે પારલૌકિક ફળ નથી કે જે ધ્યાન દ્વારા પ્રાપ્ત ન થાય, પરંતુ ધ્યાનનો પ્રયોગ કેવળ વિતરાગતાની સિદ્ધિ માટે થવો જોઈએ; પરમાત્મભાવ પ્રાપ્ત કરવા થવો જોઈએ.
– ૧૦૦
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
