________________
પોતે જ રચેલી સૃષ્ટિથી તે વાજ આવી જાય છે ત્યારે તે વળી તેમાંથી મુક્ત થવા ઝંખે છે. આમ, મનને ઉત્પન્ન કરનાર આપણે જ છીએ અને એમાંથી મુક્તિ ઝંખનાર પણ આપણે જ છીએ. તેથી ઉપચારથી એમ કહેવામાં આવે કે મન જ બાંધે છે અને મન જ છોડાવે છે - તો એથી મૂળ પરિસ્થિતિમાં કંઈ ફેર પડતો નથી. મૂળ વાત તો તાત્પર્યની છે જે એનું એ જ રહે છે.
આપણી ચેતનાના સ્તર ઉપર બે સ્થિતિનું નિર્માણ થાય છે. એક છે મનના હોવાની-થવાની સ્થિતિ અને બીજી છે મનના ન હોવાની. મને ઉત્પન્ન થાય છે આપણા પ્રાણની ધારાથી, પણ મન કેવળ મન જ રહી શકતું નથી. પ્રાણ ન હોય તો મનની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. પણ મન નભે છે વૃત્તિઓ ઉપર-વૃત્તિઓ મનને કાર્યાન્વિત કરે છે. મનને ઉત્પન્ન કરનાર પ્રાણની ધારા શુદ્ધ નથી હોતી. તેની સાથે બીજા સંસ્કારો- વૃત્તિઓ રહેલી છે. એવું મન ઉત્પન્ન થયું કે વૃત્તિઓ તેના ઉપર સવાર થઈ જાય છે અને પછી તે મનને ચારેય બાજુ દોડાવે છે. મનને પોતાનો કોઈ આવેગ નથી પણ વૃત્તિઓમાં આવેગ હોય છે જે મનને નચાવે છે. વૃત્તિઓના આવેગથી મનની સજ્જનતા કે દુષ્ટતા પ્રગટ થાય છે. મનનું નિર્માણ થવું એટલું ખતરનાક નથી જેટલું વૃત્તિઓનું હોવું. બીજી રીતે જોઈએ તો મન અને વૃત્તિઓનો અભેદ છે. પ્રાણ વિના મન ઉત્પન્ન ન થઈ શકે અને વૃત્તિઓ વિના મન ટકી શકે નહિ. જો મનને ઉત્પન્ન કરનાર વ્યવસ્થા ક્યાંક ખોટકાઈ જાય તો પછી મનનું નિર્માણ થઈ શકે નહિ; પણ જીવતે જીવત આ પરિસ્થિતિ અશકય છે. તેથી મનનું અસ્તિત્વ જ સમગ્રતયા મટી જાય એમ માનવું ઠીક નથી. આપણે જ્યારે મનના વિલયની વાત કરીએ છીએ ત્યારે મહદંશે મનના અસ્તિત્વની એ વાત નથી હોતી; પણ મન ઉપર સવાર થતી વૃત્તિઓના અસ્તિત્વની વાત હોય છે.
મનનું અસ્તિત્વ મિટાવી દેવું એ લગભગ અશકય છે. કેવળીને પણ દ્રવ્યમાન રહે છે. કેવળીને ભાવમન નથી હોતું. સાધનામાર્ગમાં આ વાત સૂક્ષ્મ છે અને તે સમજવા જેવી છે. જે મનથી આપણે પરેશાન થઈ જઈએ છીએ એ વાત છે તેની સાથે ભળી ગયેલી વૃત્તિઓની. આપણી
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
,
વિગતવા મી આ પરિસિ તો પછી એ જ મનને
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
