________________
નથી, રૂપ નથી, રસ નથી, ગંધ નથી અને સ્પર્શ નથી. એવી અવસ્થામાં પહોંચી જાઓ જ્યાં વિષયોનું અસ્તિત્વ જ નથી. જે અવસ્થા શબ્દાતીત, રૂપાતીત, ગંધાતીત, રસાતીત અને સ્પર્શાતીત છે. આ છે આત્માનું અસ્તિત્વ. ત્યાં પહોંચ્યા પછી બધા સંસ્કાર સમાપ્ત થઈ જાય છે, બધી વાસનાઓ નિર્મૂળ થઈ જાય છે. આ જ વાત ગીતામાં પણ બહુ સુંદર રીતે રજૂ થઈ છે :
વિષયા વિનિવર્તને, નિરાહારસ્ય દેહિનઃ '
રસવર્જ રોપ્યસ્ય, પરં દ્રષ્ટવા નિવર્તતે "
જે નિરાહાર હોય છે એટલે કે વિષયોને ગ્રહણ કરતો નથી તેના વિષયો સમાપ્ત થઈ જાય છે. તો પછી પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો કે વિષયો તો રોકાયા પણ અંદર પડેલા વિકારોનું શું ? વિકારો નથી છૂટયા તો તે માટે શું કરવું ? વિષયો પ્રત્યેનો રસ તો અંદર રહેલો છે પછી વિષયોને રોકી લેવાથી અર્થ સરશે ? વિષયો પરત્વેનો રસ એટલે વિકાર. વિકારમાંથી મુક્તિ કેવી રીતે મળે ? તો શ્લોકના બીજા ચરણમાં કહેવામાં આવે છે કે ‘પર'નું દર્શન કરો, ‘પર'ની ઉપાસના કરો. ‘પર'નું દર્શન એટલે આત્મદર્શન. જેણે આત્મદર્શન કર્યું તેને વિકારોથી મુક્તિ મળી ગઈ. પછી આવી વ્યક્તિને વિષયો કંઈ કરી શકતા નથી. જે આત્મદર્શનની ક્ષણ છે એ જ મનની શાંતિની ક્ષણ છે. આ છે અસ્તિત્વની ઉપાસના, શબ્દાતીતની ઉપાસના. આમ ઊંડાણથી વિચાર કરીશું તો લાગશે કે ઇન્દ્રિય સંવર પૂર્ણ રીતે ત્યારે જ સધાય કે જ્યારે આત્મપ્રતીતિ થાય. જ્યાં સુધી આત્મપ્રતીતિ નહિ થાય ત્યાં સુધી વિષયો પ્રત્યેનો રસ, તેમના પ્રતિનું આકર્ષણ સમાપ્ત નહિ થાય.
આમ, આપણે વિચારણા કરતા ગંભીર વળાંક ઉપર આવીને ઊભા રહીએ છીએ. આપણી સમક્ષ વિષયો છે. અંદર પડેલી વાસના એક બાજુથી આપણને વિષયો તરફ ધકેલે છે અને બીજી બાજુથી વિષયોને ગ્રહણ કરીને ઇન્દ્રિયો તેમને અંદર ધકેલે છે. આ બન્નેની વચ્ચે આપણે ફસાયા છીએ. બેય બાજુથી આપણને માર પડે છે. એમાંથી બચવા આપણે બન્ને દિશામાં કામ કરવું પડશે. શત્રુનો પ્રહાર આગળથી પણ
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
પર
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
