________________
પછી માણસ બોલ્યા વિના રહી શકતો નથી; પછી ભલેને કોઈ સાંભળનાર હોય કે ન હોય. તમે પોતે પણ અનુભવ કર્યો હશે કે જ્યારે આપણી અંદર કોઈ આવેગ આવે છે ત્યારે આપણે એકલા હોઈએ તો પણ બોલીએ છીએ. કદાચ તે સમયે આપણી ભાષા બડબડાટ જેવી હોય છે. આપણે બોલવાનું બીજું પ્રબળ કારણ છે - ‘જનેભ્યો વાક્' એટલે કે લોકો સાથે સંપર્ક સાધવા માટે. વાણીના વ્યવહારથી અન્ય લોકો સાથે આપણા સંબંધો સ્થાપિત થાય છે. સામે કોઈ વ્યક્તિ છે - તેને આપણે કંઈ કહેવું છે કે તે આપણને કંઈ કહે છે તેની પ્રતિક્રિયા રૂપે પણ આપણે બોલીએ છીએ. કોઈના વર્તનથી ઉત્તેજિત થઈને પણ આપણે બોલ્યા વિના રહી શકતા નથી. કોઈ પ્રશ્ન પૂછે અને આપણે બોલવું પડે. આમ, વ્યવહારમાં બોલ્યા વિના ચાલતું નથી પણ આપણે એક કામ તો અવશ્ય કરી શકીએ કે વાણીનો આપણે અનિવાર્ય પ્રયોગ કરીએ. વાણી ઉપર સંયમ તો રાખી શકીએ. છતાંય જો આપણે મૌનની સાધના કરવી હોય તો એકાંતમાં રહેતાં થોડુંક શીખવું જોઈએ. મૌન જાળવવા માટે એકાંતવાસ ખૂબ જરૂરી છે. જો સંપૂર્ણતયા એકાંતવાસ ન થઈ શકે તો બને એટલું એકાંતનું સેવન મૌનની સાધનામાં ખૂબ સહાયક છે.
બૌધ સાધકોએ આ દિશામાં ઘણી પ્રગતિ કરી હતી. તેઓ અચિંતનમાં જવા માટે ચિંતનની સહાય લેતા હતા. તે માટે ગુરુ શિષ્યને એક કોયડો આપે જે તેણે ઉકેલવો રહે. આ સમસ્યાના ઉકેલ માટે શિષ્યે ચિંતન કરવું પડે અને આમ ચિંતનથી શરૂઆત થાય અને પહોંચે અચિંતનની ભૂમિકા સુધી. ઝેન સંપ્રદાયમાં પણ લગભગ એવી રીત પ્રચલિત છે. એમાં પણ ગુરુ શિષ્યને એક શબ્દ આપે કે સમસ્યા આપે અને તેનું સમાધાન શોધી કાઢવા તેને જણાવે.
ઝેન સંપ્રદાયમાં એક વિખ્યાત સાધક થઈ ગયા. એમનું નામ હતું મોકુરાઇ. તેઓ કેનિન મંદિરના અધિષ્ઠાતા હતા. નામ હતું મોકુરાઇ પણ તેમણે ઉમનામ રાખ્યું હતું, "મૌન ગર્જન”. આ વાત પણ ખૂબ સૂચક હતી. બાર વર્ષની ઉંમરનો તેમને એક શિષ્ય હતો- ટોયો. શિષ્ય નાનો હતો પણ જિજ્ઞાસુ હતો. એક દિવસ તેણે ગુરુને કહ્યું,
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
