________________
માટે પ્રત્યાહારનો-પચખાણનો માર્ગ સૂચવવામાં આવ્યો છે. આ છે એક પ્રકારની ઇન્દ્રિયસંવર. એમાં ઇષ્ટ વિષયોને આવવા દેવાની છૂટ અને અનિષ્ટને રોકવાની વાત. ઇન્દ્રિયોનો સંવર પ્રત્યાહારથી થાય; પણ તે કંઈ તેનો નિગ્રહ કરીને કે નાશ કરીને ન થાય.
આ ઉપરાંત બીજી પણ એક મહત્ત્વની બાબત છે કે વિષયોને જોઈને વિકાર કોણ અનુભવે છે? વિકાર તો અંદર બેઠેલા છે. ઇન્દ્રિયોને તો વિકારો કે નિર્વિકારો સાથે સંબંધ નથી. ઇન્દ્રિયોનાં દ્વાર બંધ કરવાથી શું અંદર પડેલા વિકારો નષ્ટ થઈ જશે ? અંદર તો વિકારો જાગતા બેઠા છે. તેમને તેમના વિષયો ન મળતાં તે વધારે વકરશે અને મન વધારે દુર્બાન કર્યા કરશે અને પરિણામે જીવ વધારે દંડાશે અને તેનો સંસાર વળી ઓર વધી જશે. જે મૂળ ચોટ મારવાની છે તે ઇન્દ્રિયો ઉપર નહિ પણ વિકારો ઉપર - તેના ઉગમસ્થાન ઉપર કે જ્યાંથી તેનો પ્રવાહ આવ્યાજ કરે છે. આ વિકારોનું ઉગમસ્થાન છે અંદરનું સૂક્ષ્મ શરીર - વાસના શરીર. સાધના એવી કરવાની છે કે જે આ વાસનાશરીરને ક્ષીણ કરી નાખે કે તેનું પરિવર્તન કરી નાખે.
જો આપણે એમ જ માની લઈએ કે ઇન્દ્રિયો જ વિકારોને જન્મ આપે છે તો પછી તો એમ માનવું પડે કે જે બહેરા-મુંગા કે આંધળા હોય તેમનામાં વિકારો ન હોય. આ વાત આપણે માન્ય ન રાખી શકીએ. આપણામાં કહેવત છે કે પાડાને વાંકે પખાલીને ડામ - એના જેવી વાત થાય છે. મૂળ વાંક છે વિકારોનો પણ લોકોએ દોષનો ટોપલો ઓઢાડ્યો છે ઇન્દ્રિયોને માથે. મારવાડમાં એક કહેવત છે કે ડામ દેવો હતો ઊંટની ડોક ઉપર પણ ઊંટની ડોક સુધી હાથ ન પહોંચ્યો એટલે પાસે ઊભેલા બળદને ગળે ડામ દઈ દીધો. કમનસીબે આપણે ત્યાં મોટે ભાગે લોકોએ ઇન્દ્રિયોનો જ વાંક કાઢયો છે અને પરિણામે જે મૂળ રોગ છે તેનું નિદાન વેગળું રહી ગયું જેથી રોગ તો ઊભો જ રહ્યો.
ઇન્દ્રિયો તો આપણા દેહની બારીઓ જેવી પણ છે. એમાંથી આત્માની ઝાંખી થાય છે. આત્માનો પ્રકાશ એ બારીઓમાંથી તો રેલાય છે. આ બારીઓ દ્વારા તો અંદર બેઠેલા આત્માની આપણને પ્રતીતિ થાય – ૪૮
– મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
