________________
વિષયોની પ્રાપ્તિ માટે તો છે. જે વિષયો ઇન્દ્રિયોને પ્રતિકૂળ રહે છે તેને દૂર કરવા આપણે જીવનભર મથામણ કરતા રહીએ છીએ. આમ, ઇન્દ્રિયોની જાળમાં આપણું જીવન ફસાયેલું છે. કરોળિયાની જાળમાં આવેલ જંતુ જેમ તેમાંથી બહાર નીકળી શકતું નથી તેમ આપણે પણ ઇન્દ્રિયોની જાળમાં એવા તો ફસાયા છીએ કે તેમાંથી બહાર નીકળી શકતા નથી. જો કદાચ આપણે બહાર નીકળવા પ્રયાસ કરીએ તો પણ આપણે તેની જાળમાંથી સરળતાથી બહાર નીકળી શકતા નથી, પણ ઊલટાના વધારે ને વધારે ફસાતા જઈએ છીએ. ઇન્દ્રિયોના વિષયોની પકડ એટલી તો મજબૂત છે કે આપણે તેના દોર્યા દોરવાઈએ છીએ અને તે જેમ નચાવે તેમ નાચીએ છીએ.
ઇન્દ્રિયોનો આ પ્રભાવ જોઈને ઘણા સંત મહાત્માઓએ ઇન્દ્રિયોને નાથવાની વાત કરી. કેટલાય સંતોએ ઇન્દ્રિયોને વગોવવામાં કંઈ બાકી રાખ્યું નથી. ઘણા વિચારકોએ ઇન્દ્રિયોને જ સંસારના મૂળમાં ગણી છે. આ વાત એટલેથી નથી અટકી. ભારતના એક મહાન સંતે તો પોતાની આંખમાં વિકાર આવતાં આંખો ફોડી નાખી; અને એ વાતની ના કહી શકાય તેમ નથી કે ઇન્દ્રિયો મનને ચંચળ બનાવવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. મન શાંત થયા વિના સાધનામાં આગળ વધાય નહિ અને જો ઇન્દ્રિયોની આટલી બધી અસર મન ઉપર પડતી હોય તો તેની અવગણના પણ કેમ કરાય ?
આમ, સાધના અંગે વિચાર કરવો હોય તો ઇન્દ્રિયો વિષે પણ વિચાર કરવો જ પડે. જરા વિચારી જોઈએ, છેવટે ઇન્દ્રિયો શું છે ? તેના માથે જે દોષારોપણ થાય છે તે યોગ્ય છે ? ઘણીવાર ઇન્દ્રિયોને દંડ દેવાની વાત કરવામાં આવે છે તે શું સચોટ ઉપાય છે ? સ્કૂલ છે કે ઇન્દ્રિયો પોતાના વિષયોને ગ્રહણ કરીને અંદર પહોંચાડે છે અને તેનાથી મન વિચલિત થાય છે. એમાં દોષ કોનો ? મનનો કે ઇન્દ્રિયોનો ? ઇન્દ્રિયો આમ તો બિચારી જડ છે. જ્યારે તેને પ્રાણધારાનો સંગ થાય છે ત્યારે જ તે ચેતનવંતી બને છે અને સક્ષમ રહી શકે છે. પણ ઇન્દ્રિયો પોતે વિષયનો અનુભવ કરતી નથી. ઇન્દ્રિયોને તો સારા-નરસા વિષયોનું
મહાવીરની સાધનાનો મર્મ
૪૯
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
