________________
જેને સામાયિક કહે છે તે તો કેવળ ઉપચારથી સામાયિક છે. બાકી જે સામાયિકને કારણે જૈન ધર્મ સામાયિક ગણાય છે તે વાત ઘણી ગહન છે. ભગવાન મહાવીરે “આત્મા’ને સમય કહ્યો છે. જૈન ધર્મ શાસ્ત્રોને ધર્મમાર્ગમાં એટલું મહત્ત્વ આપ્યું નથી પણ આત્માની અનુભૂતિને વધારે મહત્તા આપી છે.
સંસાર આખો જડ અને ચેતનનો વ્યાપાર છે. જડ એવા પદાર્થોનું અસ્તિત્વ ક્ષેત્રમાં એટલે કે સ્થળમાં છે. જ્યારે ચેતનાનો વાસ સમયમાં છે. સમય સ્થિર છે જ્યારે કાળ વહેતો રહે છે. આપણે આપણા અસ્તિત્વને જાણવું હોય એટલે કે આપણા આત્માની અનુભૂતિ કરવી હોય તો તે સમયમાં જ થઈ શકે. આપણે નથી ભૂતકાળમાં કે નથી ભવિષ્યમાં. તો પછી આપણે ક્યાં ઊભા છીએ? આપણી હયાતી માં છે? આપણે સમયમાં અવસ્થિત રહીએ છીએ તેથી આત્માની અનુભૂતિ કરવા માટે સમયને પકડવો પડે. જૈન ધર્મે ‘સમય’ શબ્દને આત્માના પર્યાય તરીકે વાપર્યો છે. આત્માની અનુભૂતિ કરાવનાર સમય છે અને આવી અનુભૂતિ જેમાં થાય તે સામાયિક. આ વાત ઘણી સૂક્ષ્મ અને વૈજ્ઞાનિક છે પણ આપણી ભિન્નતા અને વિશિષ્ટતા સમજાવવા તેનો અહીં અછડતો ઉલ્લેખ કરી લીધો છે.
આપણે જીવની ભવભ્રમણની દુઃખદ અને પરાધીન અવસ્થા માટે કર્મને જવાબદાર ગણ્યું છે અને આત્માની કર્મરહિત અવસ્થાને મોક્ષ ગણ્યો છે. તેથી આપણી સમગ્ર સાધનાવ્યવસ્થા કર્મથી છૂટવા માટે ગોઠવાયેલી છે. કર્મને જ આપણે જીવના વિકાસને રૂંધનાર પરિબળ ગયું છે તેથી આપણી લડાઈ કર્મ સાથે છે. કર્મરહિત થવા માટે સંઘર્ષ કરવો પડે. પ્રબળ પુરુષાર્થ કરવો પડે. તેમાં કોઈની કૃપા ન ચાલે. આપણને તેમાં કોઈ સહાય ન કરી શકે. આમ જૈન ધર્મ પુરુષાર્થપ્રધાન બની રહ્યો છે, જ્યારે અન્ય ધર્મોમાં ઈશ્વરની કૃપાને અવકાશ હોવાથી તેઓ બીજી રીતે સર્વેસર્વા ઈશ્વરની શરણાગતિ અને તેની કૃપાને માર્ગે મોટે ભાગે ફંટાઈ ગયા છે. કર્મની પદાર્થ તરીકેની આપણી ધારણા સૌ ધર્મોથી વિશિષ્ટ છે અને તેથી આપણો કર્મવિચાર કર્મવિજ્ઞાન બની રહે છે. અન્ય ધર્મોમાં કર્મ વિશે વિચાર થયો છે. પણ ઈશ્વરને કર્મની ઉપર ૧૪
જૈન ધર્મનું હાર્દ
