________________
૬. ત્રણ સોપાન (દર્શન-જ્ઞાન અને ચારિત્ર)
જન્મ અને મૃત્યુ વચ્ચે આમ તો ઝાઝો સમય નથી મળતો પણ પ્રમાદને વશ થઈને આપણે તે સમય સૂતાં સૂતાં વિતાવી દઈએ છીએ. પછી અંત સમયે અતૃપ્ત આકાંક્ષાઓ, અસંતોષ, આંસુઓ અને હતાશા સિવાય બીજું કાંઈ આપણી પાસે નથી હોતું. અનંત આકાશમાં વિહરવાની દરેક પક્ષીની નિયતિ છે પણ જે પક્ષી ઝાડ ઉપરનો પોતાનો માળો છોડીને ઊડ્યું જ નહિ તેના દુર્ભાગ્યની શી વાત કરવી? તેમ અનંત આનંદમાં વિહરવાની-સ્થિરતા કરવાની આપણી ક્ષમતા છે પણ આપણે પ્રમાદમાં રહી યોગ્ય માર્ગ ઉપર ડગલાં જ ન ભર્યા તો તેના જેવી બીજી કરુણતા કઈ હોઈ શકે? મનુષ્યભવમાં ઘણું બધું થઈ શકે તેમ છે ત્યારે આપણે કંઈ કરવા તત્પર જ ન થઈએ ત્યાં કોનો દોષ કાઢવો? મનુષ્યનો ભવ અનંત સંભાવનાઓ સિદ્ધ કરવાનો ભવ છે પણ તે માટે પુરુષાર્થ તો આપણે જ કરવો પડે. જીવન તો અનાયાસે મળી જાય છે, પણ મહાજીવન તો અર્જિત કરવું પડે. તે માટે સંઘર્ષ કરવો પડે. ભગવાનનો માર્ગ કર્મવિસર્જનનો છે. તેની પ્રક્રિયા સ્વભાવિક રીતે ક્રમિક જ રહેવાની. તેમાં કોઈના અનુગ્રહ કે કૃપાને માટે અવકાશ નથી. ભગવાને માર્ગ બતાવ્યો તે ઓછો અનુગ્રહ છે? મનુષ્યભવમાં ચાલવાની-આરાધનાની ક્ષમતા પણ મળી છે છતાં ય ચાલીએ જ નહિ તો કોઈ શું કરે?
સમગ્ર જૈન દર્શનનું નવનીત ત્રણ પદોમાં સંગૃહીત થયેલું છે. સમ્યક દર્શન, સમ્યક જ્ઞાન અને સમ્યક ચારિત્ર. ભગવાન મહાવીરનો આ મોક્ષમાર્ગ છે. તેનાં ચઢાણ કદાચ કપરાં રહે પણ માર્ગ સ્પષ્ટ અને સુરેખ છે.
સમસ્ત અધ્યાત્મજગતમાં જ્ઞાન શબ્દ જ પ્રચલિત છે. કેવળ જૈન શાસનમાં જ દર્શન શબ્દ સ્વતંત્ર રીતે વપરાય છે. આપણે દર્શનને મોક્ષમાર્ગનું પ્રથમ ચરણ ગયું છે. આમ તો સામાન્ય રીતે દર્શન એટલે ४८
જૈન ધર્મનું હાર્દ
