________________
સંદર્ભમાં એવો અર્થ થાય. પણ તેથી કોઈ રખે એમ માની લે કે આ વાતમાં કંઈ સંદેહ છે. એમાં સંદેહ કે શંકાની વાત નથી પણ અમુક અપેક્ષા અને સંદર્ભની વાત છે અને તે અપેક્ષાએ તો તે વાત ખરી જ છે. તેથી તેના માટે કથંચિત એવ’ એમ શબ્દો વપરાય છે જે નિશ્ચિતતાના સૂચક છે. તેથી જો સત્ય વિશે ખરેખર કંઈ કહેવું હોય તો પોતાના કથનની સાથે એમ કહેવું જોઈએ કે “સ્યાત્ કથંચિત એવ' એટલે કે એ સંદર્ભમાં તે વાત આમ જ છે. ભલે વ્યવહારમાં તેમ ન બોલીએ પણ તે રીતે સમજવું તો જોઈએ. આમ કહેવામાં આપણે એ વાતનો સ્વીકાર કરી લીધો કે બીજા કોઈ સંદર્ભમાં કે બીજી કોઈ અપેક્ષાએ આ વાત અન્ય રીતે પણ હોઈ શકે.
આમ સ્યાદ્વાદ કે સ્યા શબ્દ શંકાનો સૂચક નથી પણ અપેક્ષાનો વાચક છે. આ રીતે વસ્તુનો વિચાર કરવાની શૈલીને સ્યાદ્વાદ કહે છે. કારણ કે તેમાં “ચા” શબ્દ મહત્વનો છે. પછી ભલે આપણે તે બોલીએ કે ન બોલીએ પણ તે અધ્યાહાર તો રહે છે જ. જરા વિચાર કરીશું તો અવશ્ય લાગશે કે આપણે જે કંઈ વિચારીએ છીએ કે બોલીએ છીએ તે અમુક સંદર્ભમાં જ હોય છે પણ આપણે તે માટે સભાન નથી હોતા. પરિણામે આપણે આપણી જ વાતને કે વિચારને સત્ય ગણીને બીજા બધાને અસત્ય કે ખોટા ગણીએ છીએ. બસ, અહીં જ તો બધી મુશ્કેલીઓ કે ગેરસમજ ઊભી થઈ જાય છે. સ્યાદ્વાદની શૈલીથી જે પરિચિત હોય તે પોતાની જ વાતને સત્ય માનવાની કે અન્યને ખોટા માનવાની કયારેય ભૂલ નહીં કરે.
સાથે સાથે એ પણ સ્પષ્ટ કરી લઉં કે સ્યાદ્વાદ એ સમાધાન નથી. સમાધાન અને અપેક્ષા એ બે વચ્ચે ઘણો તફાવત છે. સમાધાનમાં તમે કંઈક છોડો, હું કંઈક છોડું અને આપણે વચલી વાત સ્વીકારી લઈએ.
જ્યારે સ્યાદ્વાદમાં કંઈ છોડવાની વાત નથી. તમે તમારી રીતે બરોબર છે. મારી રીતે હું પણ બરોબર છું. આમાં કંઈ તડજોડ કરવાની નથી પણ વિવિધ અપેક્ષાઓ સમજવાની છે. સમાધાનમાં બાંધછોડ છે જ્યારે સ્યાદ્વાદમાં વિશાળતા છે જે બધા ભેદોને સમાવી શકવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. જૈન ધર્મનું હાર્દ
૧૨૫
