________________
બાસ્કના છે.
આ ચર્ચાનો એ સાર નીકળ્યો કે સત્ય વિરાટ છે, અનેકાંતિક છે. સત્ય વિશેનું કોઈ વક્તવ્ય સાર્વભૌમિક નથી. સત્ય એક ગહન અનુભૂતિ છે. સત્ય એટલું વિરાટ છે કે તેનું વિવિધ અપેક્ષાઓથી જ દર્શન થઈ શકે. ? સત્ય વિશે સલામત રીતે અને સચોટતાપૂર્વક કંઈ પણ કહેવું હોય તો તે ' અનેકાંતને લક્ષ્યમાં રાખીને સ્યાદ્વાદની શૈલીમાં જ કહી શકાય કે વિચારી શકાય. આમ અનેકાંત એક વિચારવ્યવસ્થા છે અને સ્યાદ્વાદ તેનું નિર્માણ કરવા માટેની શૈલી છે. આ બંને વચ્ચેનો સંબંધ વાચ્યવાચકનો છે.
અનેકાંતની વિચારસરણી આમ જોઈએ તો તદ્દન નવી નથી. બૌદ્ધોએ વિભજ્યવાદ નામથી તેને મળતી રીત અપનાવી હતી. વેદાંત જ્યારે એમ કહે છે કે “એક જ સત્યને બ્રાહ્મણો અનેક રીતે કહે છે ત્યારે તેમાંય સ્યાદ્વાદનો ધ્વનિ તો ઊઠે જ છે. પણ જૈન ધર્મે આ શૈલીને પરિપૂર્ણ રીતે વિકસાવી પોતાની વિચારણામાં તેનો આધાર લીધો તેથી સ્યાદ્વાદ જૈનોનો ગણાયો અને તે સ્વાભાવિક છે. '
અનેકાંત કે સ્યાદ્વાદ કેવળ ધર્મની વાતો કરવા માટે કે સમજવા માટે જ નથી. વ્યવહારમાં પણ જો સભાનતાપૂર્વક અનેકાંતનો ઉપયોગ કરતાં રહીએ તો આપણું વ્યકિતગત જીવન ઘણું સ્વસ્થ બની રહે. આપણા મોટા ભાગના કલહોનું કારણ એ છે કે આપણે એકાંતિક રીતે જ વસ્તુની વિચારણા કરીએ છીએ. આપણી વાતને આપણી અપેક્ષાએ સાચી માનવામાં કંઈ વાંધો નથી પણ આપણે તો બીજાની અપેક્ષાની સદંતર અવગણના કરીને, અન્યને ખોટા ગણીએ છીએ તેથી આપણું જીવન વિસંવાદ અને વિવાદોથી ઊભરાય છે. એમાંથી જો આપણામાં સહિષ્ણુતા
ઓછી હોય તો પછી આપણે કલહમાં ઊતરી પડીએ છીએ જે છેવટે કલેશમાં પરિણમે છે.
અનેકાંત વિજ્ઞાન છે. તે જીવનથી પરનું વિજ્ઞાન નથી પણ જીવનમાં ઉતારવા માટેનું – અપનાવવા માટેનું વિજ્ઞાન છે. જો આપણે અનેકાંતના વૈજ્ઞાનિક ઢંગથી જીવતા શીખી જઈશું તો આપણા સંબંધોમાં પણ મીઠાશ આવી જશે, કયાંય આપણને કલહ નહીં વર્તાય. અનેકાંત સમભાવપૂર્વકના સ્વસ્થ જીવનનું દ્યોતક છે.
જૈન ધર્મનું હાર્દ
૧૨૬
