________________
માટે જે સંયમમાર્ગ ગ્રહણ કરવો પડે છે તેને પણ ચારિત્ર કહેવામાં આવે છે. ચારિત્ર એટલે આચરણ. જે જાણ્યું – જોયું તેને અપનાવવાનું. જૈન ધર્મમાં ચારિત્રનું બહુ મૂલ્ય છે. જેમ આંધળા પાસે એક દીપક પ્રગટાવવામાં આવે કે હજારો દીપક પ્રગટાવવામાં આવે તેનાથી તેની પરિસ્થિતિમાં કંઈ ફેર પડતો નથી. તે રીતે ચારિત્રવિહીન જીવ ગમે તેટલાં શાસ્ત્રો ભણે કે કંઠે કરી લે તેનાથી આત્માનું ઉત્થાન થતું નથી.
જૈન દર્શનમાં ચારિત્રને બે રીતે ઓળખવામાં આવે છે. જીવ આત્મજ્ઞાન થયા વિના કે સમ્યક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા વિના સંયમ ધારણ કરે છે તેને દ્રવ્યચારિત્ર કહે છે. જ્યારે જીવ પોતે સ્વયં પોતાનામાં ઊતરવા લાગે છે ત્યારે તે ભાવચારિત્ર બની જાય છે. પોતાનામાં ઊતરવું એટલે અનુભવ કરવો. પોતાના સ્વરૂપની અનુભૂતિ એ નાનીસૂની વાત નથી.
સંસારમાં પોતાની વસ્તુનું જ મહત્ત્વ છે તેમ અધ્યાત્મમાર્ગમાં પોતાની અનુભૂતિનું જ મોટું મૂલ્ય છે. અનુભૂતિથી રંગાયેલા જ્ઞાનની જ ખરી કિંમત છે. વાસ્તવિકતામાં ધર્મ બહારથી કોઈ આપી શકતું નથી. બહારથી કોઈ માર્ગદર્શન લઈ શકે – આપી શકે પણ ધર્મની પ્રાપ્તિ તો આપણે પોતે જ કરવી પડે છે. ચારિત્રમાર્ગ ઉપર ચાર ડગલાં ચાલનારનું મૂલ્ય, નકશામાં હજારો માઈલના માર્ગનું નિરીક્ષણ કરનાર કરતાં ઘણું વધારે હોય છે.
આપણે જેને ચારિત્ર કહીએ છીએ તે મહદ્અંશે સામાજિક સ્વરૂપનું છે, છતાંય તે મહત્ત્વનું છે. દ્રવ્યચારિત્ર ઘણીવાર ભાવચારિત્રનું નિમિત્ત બની શકે છે અને તેને સહાયક નીવડી શકે છે. મૂળમાં તો ચારિત્રનો સંબંધ આંતરિક અવસ્થા સાથે છે. સંયમ અંદર ન ઊતર્યો હોય તો તે ઝાઝું પ્રાપ્ત ન કરી શકે. ચારિત્રની ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થામાં જીવ વિભાવથી મુક્ત થઈ જાય છે અને સ્વભાવમાં આવી જાય છે. આખો ચારિત્રમાર્ગ આત્માની શુદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરવાનો છે. દ્રવ્યચારિત્ર બાહ્ય શુદ્ધિનો માર્ગ છે અને તે સધાતાં અત્યંતર શુદ્ધિનો માર્ગ મોકળો બને છે. તેથી દિવ્યચારિત્રનું મૂલ્ય સહેજ પણ ઓછું નથી. સીધું જ ભાવરિત્ર
જવલ્લે જ આવી જાય અને તેમ બને તો પણ તે અપવાદમાર્ગ છે. તે રાજમાર્ગ નથી.
જૈન ધર્મનું હાર્દ
૫૪
