________________
કૂદકા મારે છે. ઘડીમાં મન ભાવિમાં ભૂસકો મારે છે તો ઘડીમાં તે ભૂતકાળને ફેફસી નાખે છે. પણ જ્યાં ઊભું છે તે વર્તમાનમાં મન બહુ ઓછું રહે છે. વર્તમાન એ સત્ય છે. ભાવિ તો આવેય ખરું અને ન પણ આવે. ભૂતકાળ તો ગયો. તેમાંથી બોધ લઈ લીધો હોય તો પછી તેનું મૂલ્ય ખાલી ખોખાથી કંઈ વધારે નથી. મનોગુપ્તિનું સૂત્ર છે વર્તમાનને પકડો - વર્તમાનમાં જીવો એટલે કે સમયમાં અર્થાત્ આત્મામાં અવસ્થિત થઈ જાવ. સામાયિક એ મનોગુપ્તિનું ચરમ શિખર છે. આમ જોઈએ તો સંસાર મનનો જ વિસ્તાર છે. મન જ્યારે પોતાનામાં રોકાઈ જાય એટલે સામાયિક ઘટે. સામાયિકમાં અદ્ભુત આનંદની ઝાંખી થઈ જાય છે.
વચનગુપ્તિ એટલે વાણીને ગોપવો. બોલવાનું બંધ કર્યું એટલે વચનગુપ્તિ થઈ ગઈ એમ ન માનશો. તેનાથી તો વચનગુપ્તિની શરૂઆત થાય છે. આપણે બોલીએ છીએ શા માટે? અન્ય સાથે સંબંધમાં ઊતરવા માટે આપણે વાણીનો વ્યવહાર કરીએ છીએ, પણ પોતાની સાથે સંબંધ સ્થાપિત કરવા માટે વાણીની જરૂર નથી પડતી. શબ્દ સેતુ છે જે દ્વારા આપણે બીજા સુધી પહોંચી શકીએ છીએ. ભગવાને સાધનાકાળમાં તે સેતુનો ઓછામાં ઓછો ઉપયોગ કર્યો છે એટલે કે અન્ય સાથે ભાગ્યે જ સંબંધ જોડ્યા છે. સાડા બાર વર્ષ દરમિયાન તેઓ માંડ બે-ચાર વખત બોલ્યા છે. મહાવીરની સાધનાનો મર્મ મૌનમાં રહ્યો છે. વચનગુપ્તિ પોતાનામાં રહેવા માટે છે. વચન ન રહ્યું એટલે શબ્દ ગયો. શબ્દ વિના વિચાર કયાંથી આવે? શબ્દના પગ ઉપર વિચાર ચાલતો રહે છે. શબ્દ તો સંબંધોનો સેતુ છે. ચોમાસામાં નદી-નાળાં ઉપરના પુલો તૂટી જાય એટલે માણસને ઘર-ગામમાં જ રહેવું પડે, ક્યાંય બહાર ન જઈ શકાય. તેમ વચનગુપ્તિનું થતાં જીવનનું બધું નિર્ગમન અટકી જાય છે, બહાર જવાનું બંધ થઈ જાય છે. પછી તે પોતાના ઘરમાં જ – પોતાનામાં જ સ્થિરતા કરે છે. આ છે વચનગુપ્તિનું રહસ્ય. વચનગુપ્તિ એટલે વાસ્તવિકતામાં શબ્દનો વિલય. અંતરમાં શબ્દ રહેશે ત્યાં સુધી વિચાર રહેશે. શબ્દ સાથ નહીં આપે તો વિચાર નહીં ચાલે. અંતરમાં શબ્દ જીવિત હશે તો માણસ ચેષ્ટાથી પણ જૈન ધર્મનું હાર્દ
૭૭
