________________
પોતાના એકલવાયાપણાનો અહેસાસ થઈ જાય છે ત્યારે માણસ ભાંગી પડે છે. જો માણસ પહેલેથી જ એકત્વની ભાવના ઘૂંટતો હોય તો તેને છેવટે હતાશ થવાનો વારો ન આવે. ઊલટાનો તે આ ભાવનાના સેવનથી ક્રમે ક્રમે માનસિક બળ મેળવતો જશે જે તેને ખરી વખતે સ્થિર રહેવામાં સહાયભૂત નીવડશે.
અન્યત્વ ભાવનામાં ઉપરની ભાવનાને મળતી જ વાત છે પણ તે બીજે છેડેથી તે જ વાતનો વિચાર કરે છે. મનુષ્ય સમગ્ર જીવન પર્યત હું અને મારું” એમ બે વાતોમાં રચ્યોપચ્યો રહે છે. જેને તે હું માને છે તે દેહ જ ખરેખર તેનો નથી બનતો. શરીર જીર્ણ અને શીર્ણ થવા માંડે ત્યારે માણસને લાગે છે કે આ શરીર જેને મેં મારું માનીને સજાવ્યું, સાચવ્યું તે હવે સાથ આપતું નથી અને દગો દઈ રહ્યું છે. જે શરીરને “હું માનીને આપણે મારા’નો જે વિસ્તાર કર્યો હોય છે તે પતિપત્ની, દીકરા-દીકરીઓ, માલ-મિલકત, ગાડી-વાડી બધુંય જ્યાં હું જ પડવા માંડે ત્યાં ક્યાંથી ટકવાનું? આપણે જીવનમાં મારા’નો વિસ્તાર વધારતા જઈએ છીએ પણ ભૂલી જઈએ છીએ કે જ્યાં હું જ હતો ન હતો થઈ જાય છે પછી મારું શું રહેવાનું? આમ એકત્વ અને અન્યત્વ ભાવનાઓ આત્મલક્ષી ભાવનાઓ છે જેના સેવનથી જીવ જડ એવા પુદ્ગલ તરફથી પોતાના મનને વાળીને આત્માભિમુખ બનતો જાય છે. એક વાર જીવ આત્માભિમુખ બને પછી આગળનો તેનો માર્ગ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. - ત્યાર પછી “સંસાર' નામની ભાવના આવે છે જેમાં સંસારના
સ્વરૂપનો વિચાર કરવામાં આવે છે. જે સરકતો જાય છે, સરકી જાય છે તે સંસાર – એની અંતર્ગત ખાસ તો જન્મ, જરા, મૃત્યુ આવી જાય છે. જેને આપણે જીવન કહીએ છીએ તે એક સ્વપ્નથી કંઈ વિશેષ નથી બની રહેતું. હજુ તો જાણે કાલે જન્મ્યા હોઈએ અને જ્યાં લાગે કે હવે સમજણમાં આવ્યા, જીવવા માટે બધી ગોઠવણ કરી ત્યાં તો જવાનો સમય આવીને ઊભો રહે છે. મહેફિલ માંડ સજાવી રહ્યા હોઈએ ત્યાં તેને ઉઠાવવાનો સમય આવી પહોંચે છે. હજુ તો વાજિંત્રો સાજ મેળવી રહ્યાં હોય અને માંડ બેચાર ગીતો ગાયાં - ન ગાયાં ત્યાં તો સંગીતનો જૈન ધર્મનું હાર્દ
