________________
વિચારણાના આધારે આ ભાવના ઊભેલી છે.
આમ, આપણે ભાવનાઓ ઉપર સવિસ્તર વિચાર કર્યો છે. ભાવના એ પણ યોગ છે. ભાવનાયોગ સરળ છે તેથી તેનું મૂલ્ય ઓછું આંકવાની જરૂર નથી. ભાવનાયોગ વિશેષતઃ કર્મના સંવરની સાધના છે. જ્યારે ધ્યાનયોગ કર્મની નિર્જરાની સાધના છે. આરાધનાના માર્ગમાં સંવર અને નિર્જરા બંનેનું મહત્ત્વ છે. શુદ્ધ ચિત્ત વિના ધ્યાનની પણ સિદ્ધિ નથી.
અને ચિત્તની શુદ્ધિ માટે ભાવના જેવું કોઈ સરળ સાધન નથી. ચંચળ ચિત્તવાળાઓ માટે તો ભાવનાયોગ ઘણો અનુકૂળ યોગ છે કારણ કે તેમાં ચિત્તનિરોધ નથી પણ ચિત્તને ઈષ્ટ માર્ગમાં વાળવાની કે વહાવવાની વાત છે. અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓ આત્મલક્ષી ચિંતનની ભાવના છે તો મૈત્રાદિ ચાર ભાવનાઓ પરાભાવનાઓ એટલે કે અન્ય સાથેના વ્યવહારની ભાવનાઓ છે. આ બંને પ્રકારની ભાવનાઓ ભેગી મળીને ભાવનાયોગમાં પરિણમે છે.
ભાવનાઓમાં અનર્ગળ શક્તિ રહેલી છે. ભાવનાઓ મનુષ્યના સમગ્ર વ્યકિતત્વને પલટી નાખે છે. તેનાથી ક્રમે ક્રમે જીવનનો અભિગમ બદલાઈ જાય છે. ધર્મનાં અનુષ્ઠાનોમાં ભાવનાથી પ્રાણ પુરાય છે. અધ્યાત્મના માર્ગ ઉપરથી પડતા જીવને ભાવનાઓ ઝીલી લઈને વળી પાછો આળગ મૂકી દે છે. ભાવનાનો કેટલો વ્યાપ કરવો અને ચિંતનના ઊંડાણમાં કેટલું ઊતરવું તે બધાનો આધાર જીવની પોતાની ક્ષમતા ઉપર રહે છે. ભાવનાઓ સરળ દેખાય છે. માટે રખે કોઈ તેના સામર્થ્યને અલ્પ આકે. આત્મા ઉપર પડેલા કર્મના સાહચર્યને તોડી નાખવાની ભાવનામાં ઘણી તાકાત છે. અશુભ સાથેના સાહચર્યને તોડીને શુભ કે શુદ્ધ સાથેનું સાશ્ચર્ય વધારવા માટે સમસ્ત ભાવનાયોગ છે. ધ્યાનયોગ સૌને માટે સુલબ નથી પણ ભાવનાયોગ સૌને માટે સુલભ છે.
જૈન ધર્મનું હાર્દ
