________________
ગણાવી છે. અહીં એ વાતનું પણ સૂચન થઈ ગયું કે શત્રુઓને જાતે જ હણવા પડે. તેમાં કોઈ સહાય કરે નહીં. આ શબ્દની અંતર્ગત એ વાત આવી ગઈ કે ભગવાન બનવા માટે જીવે જાતે જ ઉદ્યમ કરવાનો છે અને તેમાં કોઈની કૃપાની અપેક્ષા રાખવાની નથી, કોઈ બહારથી સહાય કરનાર નથી. અન્ય ધર્મોના ઈશ્વરકૃપા'ના સિદ્ધાંતનો અહીં છેદ ઊડી જાય છે અને પુરુષાર્થની પ્રધાનતા સ્થાપિત થઈ જાય છે.
જો દુશ્મનોને એટલે કે કષાયો અને કર્મને હણવાની વાત આવી તો તે હણવાનો માર્ગ હશે અને તેની રીત પણ હશે. આમ, જૈન ધર્મના મોક્ષમાર્ગની પ્રરૂપણા થઈ ગઈ. આ માર્ગ બતાવનાર અરિહંતો છે માટે તેમને નમસ્કાર. અહીં અરિહંતનું કોઈ નામ નથી પાડ્યું તેથી તે નમસ્કાર અંતર્ગત રીતે મોક્ષમાર્ગને અનુલક્ષીને જ થયો. મોક્ષમાર્ગના પ્રણેતા અરિહંત અને તેમને નમસ્કાર એટલે તેમાં મોક્ષમાર્ગના અસ્તિત્વની અને તેના સ્વીકારની વાત આવી ગઈ.
આમ, નવકારના પ્રથમ પદમાં જૈન ધર્મનું તત્ત્વજ્ઞાન, કષાય, કર્મ, મોક્ષમાર્ગ ઇત્યાદિ ઘણીબધી વાતો સમાઈ જાય છે. અહીં આપણે પ્રથમ પદનો સૂત્રાત્મક રીતે વિચાર કરી જોયો છે. જે કેવળ એક ઉદાહરણ છે. બાકી જ્ઞાનીઓ તો નવકારમાંથી જ્ઞાન અને આરાધનાનાં કેટલાંય દ્વારા શોધી આપે. કંઈક આવી રીતે વિચારણા થાય તો નવકારમાંથી ચૌદ પૂર્વનો સાર નીકળી આવે. -
નવકાર મંત્રમાં નમવાની મહત્તા છે. નવ પદોને કારણે તે નવકાર કહેવાય છે, તો “નમો’ને કારણે તે નમસ્કાર મંત્ર કહેવાય છે. નમવું એટલે ઝૂકવું. અહંકાર સ્વભાવથી અક્કડ હોય છે. તે ખૂકતો નથી. અહીં તો પદે-પદે નમવાની વાત છે. પ્રત્યેક પદમાં પ્રથમ મૂકવાનું એટલે અહંકારનું વિસર્જન કરવાનું. નમવાની સાથે બીજી એક સૂક્ષ્મ વાત જોડાયેલી છે. ભાવથી વંદન થતાં જ મનની ગ્રાહકતા વધે છે. ઘમંડ અને ગ્રાહકો સામસામે છે. નમન કરવાથી સામાની વાતને આવવાનો માર્ગ મોકળો થઈ જાય છે. નમ્યા વિના ગ્રાહકતા ન આવે અને ગ્રાહકતા કેળવ્યા વિના કંઈ મળે નહીં.
નવકારમાં રહેલ પાંચ પરમેષ્ઠીઓને નમસ્કાર થતાં તેમના જૈન ધર્મનું હાર્દ
૧૧૩ જે.ધ.હા.-૮
