________________
જૈન ધર્મની ઇમારતને કોઈ ધર્મ હચમચાવી શકતો નથી.
અનેકાંત સત્યનું ઉદ્ઘાટન કરે છે. એકાંતે વિચારતી કે બોલાતી વાત સત્યથી ઘણે દૂર રહી જાય છે. જ્યારે અનેકાંતથી વાતનો વિચાર થાય તો તે સત્યની ઘણી નજીક આવી જાય છે. દા.ત. આપણે આજે કોઈ માણસને જોયો કે જે વાણી અને વર્તનથી સદાચારી લાગે છે. એટલે આપણે તુરત કહી દઈશું કે આ વ્યકિત સદાચારી છે. હા, આજની અપેક્ષાએ તે સદાચારી છે તેની કંઈ ના ન કહેવાય પણ આપણે તેને બહારથી જ જોયો છે કે જાણ્યો છે. તેનો ભૂતકાળ આપણાથી અજાણ્યો છે. વળી તેની અંદરની વાત પણ આપણે જાણતા નથી. અંદરથી તે મેલા મનનો પણ હોય. તેનો ભૂતકાળ સારો ન પણ હોય. કેવળ આજનાં બાહ્ય વાણી-વર્તનની અપેક્ષાએ તેને સદાચારી કહેવામાં આપણે ઉતાવળ કરી દઈએ છીએ. એ જ ન્યાયે આજે દુરાચારી થઈ ગયેલો માણસ ભૂતકાળમાં સદાચારી પણ હોય. વ્યક્તિ કે વસ્તુની પાછળ એક અવ્યકત જગત છે જેને ગણતરીમાં લીધા વિના આપણે કોઈ તારવાણી કાઢીએ તો તે સત્યની વેગળી જ રહે.
બીજી વાત એવી પણ નીવડે કે માણસ ભૂતકાળમાં સદાચારી હતો અને આજે પણ સદાચારી છે. વળી બહારથી અને અંતરથી પણ તે આજે સદાચારી છે. છતાંય થોડાંક વર્ષો પછી કંઈક એવું બને કે તે અઠંગ દુરાચરી થઈ જાય. એનાથી ઊલટું પણ બને કે આજનો દુરાચારી કાલે સદાચારી બની જાય. તેથી માણસને કાયમનો સદાચારી કે દુરાચારી ગણવામાં ભૂલ થઈ જાય છે અને આપણે સત્યથી દૂર નીકળી જઈએ છીએ. ભવિષ્યની સંભાવનાને અવગણીને આજે આપણે જે કહીએ છીએ તે પણ બરોબર નથી. વ્યકિતનો ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળ બંને કાળની અપેક્ષાએ તે જ વ્યકિતનાં પર્યાયો છે – સ્વરૂપો છે. ભૂત અને ભાવિના પર્યાયોને ગણતરીમાં લીધા વિના ભાખેલું અસત્ય પણ કરે. પછી ભલે આજે અને અત્યારે તે સત્ય હોય. માટે અનેકાંત કહે છે કે હંમેશાં વિચાર અને વાણી અમુક અપેક્ષાથી કરાય અથવા અમુક સંદર્ભમાં જ તે કથન થાય તો જ તે સત્ય બની રહે. આ છે સ્યાદ્વાદ જેને અપેક્ષાવાદ પણ કહી શકાય. જૈન ધર્મનું હાર્દ
१२१
