________________
૧૬. અનેકાંત વિજ્ઞાન
અનેકાંત કે સ્યાદ્વાદની ચર્ચા કર્યા વિના જૈન ધર્મ ઉપરનું ચિંતન અધૂરું ગણાય. જૈન ધર્મ અનેક રીતે વિશિષ્ટ છે પણ તેના વિશેષ યોગદાનની વાત કરવી હોય તો તેમાં અહિંસા અને સ્યાદ્વાદ આવે. આચાર-વ્યવહારની ભૂમિકા ઉપર અહિંસાનું જેવું મહત્ત્વ છે તેવું જ વૈચારિક ભૂમિકા ઉપર અનેકાંત કે સ્યાદ્વાદનું મહત્ત્વ છે. આમ જોઈએ તો સ્યાદ્વાદ સહજ અને સરળ છે. પણ વ્યવહારમાં લોકો તેની સદંતર ઉપેક્ષા કરતા રહે છે અને તેથી તેમનું જીવન કલેશમય કે કલહમય બની જાય છે. આપણે અહીં સ્યાદ્વાદની ચર્ચા કરી છે તેનો એ જ હેતુ છે કે લોકો વૈચારિક ભૂમિકા ઉપરથી સ્યાદ્વાદને નીચે ઉતારીને વ્યવહારની ભૂમિકા ઉપર લાવીને મૂકે જેથી સૌનાં જીવન સ્વસ્થ અને પ્રસન્ન બની રહે.
સમસ્ત સૃષ્ટિની સંરચના પરસ્પરના વિરોધના પાયા ઉપર ઊભી છે માટે વિરોધને નિર્મૂળ કરવાની વાત છોડીને વિરોધને સ્વીકારતાં શીખી જાવ તે અનેકાંતની શીખ છે. જો વિરોધને હટાવી લઈશું તો સમસ્ત અસ્તિત્વ ડગમગી ઊઠશે. પૃથ્વી અવકાશમાં ટકી રહી છે કારણ કે એક બાજુ તેને સૂર્ય ખેંચી રહ્યો છે તો બીજી બાજુ પૃથ્વી સૂર્યથી દૂર જવા તાણ કરી રહી છે. આ પરસ્પર વિરોધી પરિબળોને કારણે, ખેંચતાણને કારણે પૃથ્વીનું સંતુલન થઈ ગયું છે અને તેનું અસ્તિત્વ ટકી રહ્યું છે. સૂર્ય ઊગે છે. તો આથમે પણ છે. દિવસ થાય છે તો રાત પણ થાય છે. જન્મ છે તો મૃત્યુ પણ છે. પૃથ્વીના પટ ઉપર ઊંચા પહાડો ઊભા થઈ ગયા છે તો સામે પક્ષે ઊંડા મહાસાગરો થઈ ગયા છે. નદીઓ વહીને સાગરમાં મળી જાય છે તો સાગરો તપીને વરાળ રૂપે ઊંચે ચઢે છે જેમાંથી વાદળો બંધાય છે. સંસારમાં સ્ત્રી છે તો પુરુષ પણ છે. સમૃદ્ધિ છે તો સામે ગરીબી પણ ઊભી જ છે. શિયાળાની પાછળ ઉનાળો, વસંત પાછળ પાનખર એમ પકડદોડનો દાવ રમાઈ રહ્યો છે. કયાંય કોઈ જૈન ધર્મનું હાર્દ .
૧૧૯
