________________
ગુણસ્થાનકનું ખાસ મહત્ત્વ છે. વાસ્તવિકતામાં ધર્મની શરૂઆત અહીંથી જ ખરેખર થાય છે. અહીં સુધીનાં ગુણસ્થાનકો સુધી દર્શનમોહનીય કર્મ સાથેનો સંઘર્ષ હોય છે પણ આનાથી આગળનાં ગુણસ્થાનકો ઉપર ચારિત્રમોહનીય કર્મ સાથેનો સંઘર્ષ હોય છે. | વિકાસમાં પાંચમા સ્થાને આવે છે દેશવિરતિ. તેમાં સાધક સાચી અને સારી લાગેલી વસ્તુઓ અપનાવવા માંડે છે. આ ગુણસ્થાનકથી ચાલવાની વાત આવે છે. આચરણની વાત આવે છે. દષ્ટિ સ્પષ્ટ થઈ ગઈ, માર્ગ દેખાયો પણ પૂરેપૂરું ચલાય નહીં તેનું કારણ ચારિત્રમોહનીય કર્મ છે. જેમ જેમ ચારિત્રમોહનીય કર્મ તૂટતું જાય તેમ તેમ જીવ આચારમાં આગળ વધતો જાય છે. વિકાસમાર્ગ ઉપર સાધક ચાલવા માંડે છે પણ હજુય તેનું આચરણ તેના અંતર સાથે પૂર્ણ સુમેળમાં નથી હોતું. તેના હૈયે સત્યને અપનાવવાનો પૂર્ણભાવ હોય છે. છતાંય વ્યવહાર તેને અંશતઃ અનુરૂપ રહે છે તેથી તેને દેશવિરતિ એટલે કે થોડે ભાગે સંયમના ગુણસ્થાનક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
છઠ્ઠા સર્વવિરતિ ગુણસ્થાનકે તો જીવ શકિતશાળી બની ગયો હોય છે. મોહનાં ઘણાં વાદળાં વીખરાઈ ગયાં હોય છે. સત્યનો સૂરજ ઊંચે આવી ગયો હોય છે. તેના પ્રકાશમાં સાધક આગળ વધતો હોય છે. તે મોહનિદ્રામાંથી જાગી ગયો હોય છે અને કેવળ સંયમનો પ્રકાશ તેના જીવનમાં રેલાઈ રહ્યો હોય છે. હવે તે મૂછમાં કે તંદ્રામાં ડગલાં નથી ભરતો પણ જોઈ-વિચારને એકેક ડગલું ભરતો હોય છે. છોડવા જેવું બધું છૂટતું હોય છે પણ પ્રમાદને લીધે કયાંક પુરુષાર્થમાં ઊણપ રહી જાય છે. તેથી તેને પ્રમત્ત ગુણસ્થાન કહે છે. . સાતમાં ગુણસ્થાનકે તો સાધકે પ્રમાદ પણ ખંખેરી નાખ્યો હોય છે. તેને લાગે છે કે મંજિલ હજુ દૂર છે અને ચાલવામાં-આચરણમાં ઢીલાપોચા ન રહેવાય. આગળના મોક્ષમાર્ગ ઉપર ચાલવા તે પૂર્ણ રીતે કટિબદ્ધ થયેલો હોય છે. વિસ્મૃતિ, ભ્રમ, આળસ, પ્રમાદ, ઇત્યાદિ તેને નીચે તાણી જવા મથતાં હોય છે. પણ સાધક સજગ રહી, જાગરૂક રહી આત્માના ગુણોના વિકાસ માટે સતત ઉદ્યમશીલ રહે છે. તેથી તેને અપ્રમત્ત સર્વવિરતિ ગુણસ્થાનક કહે છે. વિરતિ એટલે સંયમ. સર્વવિરતિ એટલે જૈન ધર્મનું હાર્દ
૧૦૫
