________________
પ્રકારની ગુલામી, પરાધીનતા. રાજા સાનુકૂળ હોય ત્યાંસુધી દરબારી લહેર કરે પણ રાજા રૂઠે પછી તેની શી દશા થાય? જૈન ધર્મે તેથી કર્મમાત્રને દુઃખનું કારણ કહ્યું છે. કર્મને કારણે સુખ-દુઃખનું ચક્ર સતત ઘૂમ્યા જ કરે છે અને જીવ તેની અંદર ફસાઈને આમથી તેમ ફંગોળાયા કરે છે. જીવનમાં જો કોઈ ઉત્તમ પુરુષાર્થ હોય તો તે કર્મના વિષચક્રમાંથી છૂટી જઈ સ્વાધીન થઈ જવાનો. આ વિષયચક્રમાંથી છૂટવા માટે કર્મ સાથે સંઘર્ષ કરવો પડે. કર્મ સાથેના સંઘર્ષનો માર્ગ તે મોક્ષમાર્ગ જેનું વર્ણન જૈન શાસનમાં ચૌદ ગુણસ્થાનકો તરીકે કરવામાં આવે છે.
કર્મના પ્રભાવને, તેની વ્યવસ્થાને સમજવા માટે કર્મનું આઠ પ્રકારે વિભાગીકરણ કરવામાં આવે છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મોહનીય, આયુષ્ય, નામ, ગોત્ર અને અંતરાય. આ આઠેય પ્રકારનાં કર્મો આપણા ઉપર આધિપત્ય જમાવે છે અને આપણને કનડે છે - પીડે છે. પણ આ આઠેયમાં જો સેનાપતિ જેવું જો કોઈ હોય તો તે મોહનીય કર્મ છે. તેથી આપણે ખરું યુદ્ધ કરવાનું છે મોહનીય કર્મ સાથે કે જે આત્માની અગવડને પણ સગવડ દેખાડે છે. આત્માના વિકાસને અવરોધનાર કર્મ, મોહનીય કર્મ છે. મોહનીય કર્મને વશ થયેલા જીવને સાચી પરિસ્થિતિ સમજાતી નથી. તેને સારાસારનો વિવેક હોતો નથી. સંસારના મોટા ભાગના જીવો આ અવસ્થામાં હોય છે. આત્માના વિકાસનો જે જીવોએ માર્ગ લીધો તે પણ એક કાળે આ અવસ્થામાં જ હતા. જીવની ગાઢ મૂર્છાની કે મોહની આ અવસ્થાને ધર્મમાં - ગુણસ્થાનકમાં મિથ્યાત્વને નામે ઓળખવામાં આવે છે. મિથ્યાત્વ અવસ્થા એ સંસારના સકળ જીવોનું પારણું છે. જેમાં અનંત કાળથી સંસારના જીવો ઝોલાં ખાય છે. થોડાક ભાગ્યશાળી જીવો જે આત્માના વિકાસને પંથે પળ્યા તે પણ એક કાળે મિથ્યાત્વના આ પારણામાં પોઢ્યા તો હતા જ. આ મિથ્યાત્વ આત્માના વિકાસનું પ્રથમ પગથિયું છે જેથી તેને પ્રથમ ગુણસ્થાનક કહે છે.
સ્વાભાવિક રીતે વિચાર આવે કે મિથ્યાત્વ છે તો મોટો દોષ છતાંય તેને પ્રથમ ગુણસ્થાનક કેમ ગણ્યું? આત્માના વિકાસક્રમને આલેખવા માટે ક્યાંકથી શરૂઆત તો કરવી જ પડે. તેથી મિથ્યાત્વની એક અંતિમ સીમા
જૈન ધર્મનું હાર્દ
૧૦૨
