________________
સમયે ચિત્ત ક્રિયામાંથી ખસીને બીજી કેટલીય ફાલતુ વાતો ઉપર ચાલ્યું જાય છે. ચિત્ત સ્થિર ન રહેવાને કારણે આપણી કોઈ ક્રિયામાં તાકાત આવતી નથી. ભટકતા ચિત્તવાળી ભાવ વિનાની આપણી બધી ક્રિયાઓ લૂખા-સૂખા ભોજન જેવી બની રહે છે. તેનાથી પેટ ભરાય, ખાધાનો સંતોષ કદાચ લાગે પણ તેનાથી શરીર કૌવતવાળું ન બને. આપણા કોઈ પણ ધાર્મિક અનુષ્ઠાનમાં આપણે પ્રાણ પૂરવો હોય તો તેની શરૂઆતમાં, તેના મધ્યમાં અને તેના અંતમાં ભાવનાને ભાવતા રહેવું જોઈએ. ભાવના ધર્મના અનુષ્ઠાનને સદાય જીવંત રાખે છે અને તેને ધબકતું રાખે છે. તેથી તો ભાવનાને રસાયણ જેવી ગણવામાં આવે છે.
ભાવના એક પ્રખર મનોવૈજ્ઞાનિક પ્રક્રિયા છે. નોકરી-ચાકરી, ધનધંધો, સંપત્તિ-સંતતિ, ઘર-બહાર, વસ્તુ-વૈભવ ઇત્યાદિ સાથે આપણે એટલા બધા ઓતપ્રોત થઈ ગયા છીએ કે તેની સાથેનો સંબંધ આપણા મનમાંથી ખસતો નથી. આહાર, ભય, પરિગ્રહ અને મૈથુન જેને જૈન શાસન સંજ્ઞાઓ તરીકે ઓળખે છે તે આપણા જન્મ-જન્માંતરના ગાઢ સંસકારો સિવાય બીજું કંઈ નથી. વર્ષોનું કે ભવાંતરનું આપણે જેની સાથે ઍસોસિયેશન-સહચર્ય હોય છે તે વાત આપણા અવચેતન મન અને અચેતન મનના સ્તરોમાં એટલે સુધી ઊંડે ઊતરી ગઈ હોય છે કે ડૂબકી મારેલા માણસની જેમ, વારંવાર ઉપર આવ્યા જ કરે છે. એમાંય વળી જો કોઈ નિમિત્ત મળે તો તો સંસ્કારો સીધો જ ઉછાળો મારે છે.
જ્યાં સુધી આ સંસ્કારોને ઢીલા કર્યા ન હોય, મનોવિજ્ઞાનની ભાષામાં કહીએ તો તેના સાહચર્યને તોડ્યું ન હોય ત્યાં સુધી તેની યાદ આવ્યા જ કરવાની અને ચિત્ત હરીફરીને ત્યાં જઈને ચોંટવાનું
જન્મજન્માંતરના સંસ્કારોને તોડવા માટે આપણે અન્ય પ્રકારના વિચારોનું સાહચર્ય કેળવવું ખૂબ જરૂરી બની રહે છે. અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓ પૂર્વે પ્રાપ્ત થયેલા, ગાઢ થઈ ગયેલા અનિષ્ટ સાહચર્યને તોડીને ઢીલું કરીને નવી વસ્તુઓ કે નવી બાબતો સાથે ઈષ્ટ સાહચર્યનો સંબંધ બાંધે છે. વળી ભાવનાના વિષયોની પસંદગી પણ એવી કુશળતાથી કરવામાં આવી છે કે નવા વિષયો સાથેનું સાહચર્ય કે સંહગમન અધ્યાત્મના માર્ગમાં ઘણું સહાયક નીવડે. ભાવનાઓની જૈન ધર્મનું હાર્દ
