________________
જૈન ધર્મે એક વિશિષ્ટ વાત કરી કે પુણ્યકર્મ પણ છેવટે છોડવા જેવું છે. ભલે શરૂઆતમાં જીવ પુણ્યકર્મની સહાયથી પાપકર્મ છોડતો રહે પણ પછી શુદ્ધ સ્વરૂપમાં આવવા માટે પુણ્યકર્મ પણ વર્જ્ય છે.
કર્મની સવિસ્તર ચર્ચા કરવાનો તો અહીં અવકાશ નથી છતાંય અહીં મેં તેનો સારભાગ તો આપી દીધો છે. તદુપરાંત કર્મની બીજી કેટલીક મહત્ત્વની બાબતોનો પણ અહીં ઉલ્લેખ કરી લેવાનું મને ઠીક લાગે છે.
જૈન ધર્મમાં કર્મ એટલે ક્રિયા એકલી જ નહીં. મન, વચન અને કાયાના કોઈ પણ યોગથી કે ત્રણેયના યોગથી જીવ જે કંઈ કરે તે બધું કર્મ જ થઈ ગયું. રાજ્ય કે સમાજ તો ક્રિયાને કર્મ ગણે છે પણ કર્મસત્તામાં તો વચન નીકળ્યું કે મનનો ભાવ ગયો ત્યાં કર્મ તો થઈ ગયું છે.
જીવ જે સ્વરૂપે કર્મ બાંધે છે તે સ્વરૂપે કર્મ ભાગ્યે જ ઉદયમાં આવે છે. કારણ કે કર્મનો ઉદય થતાં પહેલાં જીવની ભાવદશા-પ્રવૃત્તિ વગેરે હંમેશાં પલટાતાં રહે છે જેને કારણે બંધાયેલ કર્મમાં ફેરફારો થઈ જાય છે. વળી કર્મને ઉદયમાં આવતાં ભવોના ભવો લાગે છે. અહીં આપણે આજના પાપીને કે દુષ્ટને સુખી અને સમૃદ્ધ જોઈએ કે પુણ્ય પ્રવૃત્તિ કરતા ધર્મી માણસને દુઃખમાં સબડતો જોઈએ તો વિમાસણમાં પડવું નહીં. કારણ કે તે સમયે એ આગળના કોઈ ભવનું કર્મ ભોગવતો હોય છે. લોકો કર્મના ઉદયની ગતિ-વિધિથી પૂરા જાણકાર ન હોવાથી આવું બધું જોઈને મૂંઝાઈ જાય છે અને ઘણીવાર કર્મમાંથી (ધર્મમાંથી) તેમની શ્રદ્ધા ડગમગી જાય છે.
કર્મ વિપાકથી પણ ઉદયમાં આવે અને પ્રદેશથી પણ ઉદયમાં આવે. વિપાકથી ઉદયમાં આવેલા કર્મનો પ્રભાવ વર્તાય, જ્યારે પ્રદેશથી ઉદયમાં આવેલા કર્મનો ઉદય ન વર્તાય કારણ કે તે પ્રભાવ બતાવ્યા વિના આત્માથી અલંગ થઈ જાય છે. જ્ઞાની કે સબળ આરાધક ઘણાં કર્મો પ્રદેશથી ઉદયમાં લાવીને પોતાનાથી અળગાં કરી દે છે.
કર્મ વહેલા ઉદયમાં લાવી શકાય, તેનો ઉદય પાછો પણ ધકેલી શકાય (અપવાદ ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશેલું કમ), કર્મને લાંબુ-ટૂંકું પણ કરી શકાય, સજાતીય કર્મમાં ભેળસેળ પણ કરી શકાય. જેનાથી સારા માઠાં કર્મની અસરો વત્તી-ઓછી વર્તાય. કર્મના બળમાં એટલે કે રસની જૈન ધર્મનું હાર્દ
