________________
નિર્જરાની વાત. આટલામાં તો ઘણું બધું આવી ગયું.
આપણે નવાં આવતાં કર્મને રોકવા હોય તો કર્મ કેવી રીતે બંધાય છે તે વાત સમજવી પડશે. જીવ પોતાના રાગ-દ્વેષને કારણે વાતાવરણમાંથી એવા પરમાણુઓ સતત ગ્રહણ કરતો રહે છે જે જીવ સાથે ઓતપ્રોત થઈને કર્મ બની જાય છે. કર્મનાં રૂપાંતર થયેલા પરમાણુઓમાં અનર્ગળ શક્તિ હોય છે. આમ જીવ કર્મની નાગચૂડમાં ફસાયેલો જ રહે છે. જીવ
જ્યારે કર્મ બાંધે છે ત્યારે જ તે કર્મ ક્યારે ઉદયમાં આવશે (સ્થિતિબંધ), કેટલા પ્રમાણમાં જીવે કર્મજન્ય પરમાણુઓ ગ્રહણ કર્યા છે (પ્રદેશબંધ), તેનો કેવા પ્રકારનો પ્રભાવ રહેશે (પ્રકૃતિબંધ), કેટલા વેગથી-ફોર્સથી કર્મ ઉદયમાં આવશે (રસબંધ) વગેરે નક્કી થઈ જાય છે. કર્મનું વિભાગીકરણ
સ્વયં થઈ જાય છે. તેની નોંધ રાખવા કે ફાળવણી કરવા કોઈ ચિત્રગુપ્તની જરૂર નથી રહેતી. આપણે ત્યાં કર્મ એ સંસ્કાર નથી. કર્મ એ પદાર્થ છે – પુદ્ગલ છે. કોઈએ પણ કર્મને આપણી રીતે પુદ્ગલ ગયું નથી અને આ જ તો જૈન ધર્મની વિશિષ્ટ દેન છે. - હવે આપણે વિચાર કરીએ કે કર્મ, જીવ ઉપરથી ખસે કેવી રીતે? કર્મ બે રીતે જીવનો સંગ છોડે છે. એક તો કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવે ત્યારે તેનો સારો-માઠો પ્રભાવ બતાવીને તે જીવથી અલગ થઈ જાય છે. બીજી રીતે એક વિશિષ્ટ રીત છે કે જેમાં કર્મ પોતાનો પ્રભાવ ન બતાવી શકે અને ઉદયમાં આવીને તે જીવથી અલગ થઈ જાય કે તેને અલગ થઈ જવું પડે. પહેલી રીતને વિષાકોદય કહે છે જ્યારે બીજી રીતને પ્રદેશોદય કહે છે. .
કર્મની જીવથી અલગ થઈ જવાની પ્રક્રિયાને નિર્જરા કહે છે. જીવ જાતે સભાનતાપૂર્વક કંઈ ન કરે તો પણ સમયસર અનેક કર્મો ઉદયમાં આવતાં જાય અને આત્માથી અલગ થતાં રહે તેને અકામ નિર્જરા કહે છે. પણ જ્યારે જીવ સભાનતાપૂર્વક કર્મને ખસેડવા માટે કંઈ પ્રયાસ કરે, કંઈ વિધિ-વિધાન કે અનુષ્ઠાન કરે અને તેને પરિણામે કર્મના થોકેથોક આત્મા ઉપરથી ખસી જાય તેને સકામ નિર્જરા કહે છે. • જીવ જ્યારે કર્મને આવતાં સદંતર રોકી લે અને પોતાના સાથમાં રહેલાં બધાં જ કર્મ ખંખેરી નાખે ત્યારે તે બિલકુલ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જૈન ધર્મનું હાર્દ
૬૭
