________________
આવી જાય છે અને આત્મા સોળે કળાએ પ્રકાશી ઊઠે છે. અહીં આત્મા પરમાત્મા થઈ જાય છે.
કર્મની નિર્જરાની વાત તો સમજયા પણ હજુ કર્મના સંવર વિશે થોડોક વધારે વિચાર કરવો પડશે. સંવર આત્માની જાગૃતિ અને વિશિષ્ટ પ્રયાસ માગી લે છે. નિર્જરા તો જાણતાં કે અજાણતાં સધાઈ શકે પણ સંવર સાધવા સભાનતાપૂર્વક પ્રયાસ કરવો પડે છે.
આગળ ઉપર આપણે જોઈ ગયા કે જીવ, રાગ અને દ્વેષને લીધે કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. આ મૂળ વાત છે. પણ તેની સાથે બીજી પણ કેટલીક મહત્ત્વની આનુષંગિક બાબતો રહેલી છે. કષાય અર્થાત્ રાગ-દ્વેષ કર્મબંધનું મૂળ કારણ છે પણ તેની સાથે રહેલાં મિથ્યાત્વ, અવિરતિ અને યોગ તેમાં સહાયક કારણો છે. મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ તે યોગ કહેવાય છે. કષાય એ જીવનો પરિણામ છે – ભાવ છે પણ યોગ વિના જીવ વાતાવરણમાંથી પરમાણુઓ ગ્રહણ ન કરી શકે. એટલે જેનો અલ્પ યોગ તે અલ્પ પ્રમાણમાં પરમાણુઓ ગ્રહણ કરે અને પરિણામે તે ઓછાં કર્મ બાંધે. વિરતિ એટલે સંયમ. જે જીવ અવિરતિમાં હોય તેના ભાવોનો વિસ્તાર ઘણો મોટો હોય. વળી તેના યોગ પણ વ્યાપક હોય તેથી તે થોકે થોક કર્મ બાંધે. મિથ્યાત્વ એટલે સારા-નરસાના વિવેકનો અભાવ. જેનામાં આ વિવેક નથી તેનાં તો બધાં દ્વાર કર્મને આવવા માટે ખુલ્લાં જ છે. જીવને જ્યારે સંવરમાં આવવું હોય ત્યારે તે યોગને અલ્પ કરે છે, સંયમમાં આવી જાય છે અને આ બધું મિથ્યાત્વના ખસ્યા વિના જીવ કરવા માટે તત્પર જ થતો નથી. આ થઈ સંવરની વાત.
અહીં સુધી પહોંચ્યા છીએ તો બીજી બે વાત પણ કરી લઈએ. કર્મ બે પ્રકારનાં ગણાય છે. જે કર્મની અસરથી જીવને સુખદ સંવેદન રહે તે પુણ્યકર્મ. જે કર્મના પ્રભાવથી જીવને દુઃખ લાગે તે પાપકર્મ. જીવ ઋજુ હૃદયનો હોય, પરોપકારી હોય, ધર્મપ્રિય હોય, પરમાર્થી હોય તો તે પુણ્યકર્મનો વધારે બંધ કરે. જો જીવ સ્વાર્થી હોય, કપટી હોય, કૂર હોય, હિંસા કરનારો હોય – એમ કનિષ્ઠ ભાવોમાં રાચનારો હોય તો તે પાપકર્મ વધારે બાંધે. સામાન્ય રીતે લોકો પાપકર્મને તો છોડવા જેવું ગણે છે. પણ
જૈન ધર્મનું હાર્દ
