________________
પૂરતા જ રહે, બાકી તે આત્માના ગુણોથી જ પ્રસન્ન રહેતો હોય.. સંયમી વ્યક્તિના જીવનમાંથી મોટે ભાગે ઘટનાઓ વિદાય થઈ જાય, સંબંધો વિરમી જાય કારણ કે તેણે બહાર વહી જવાની પ્રકૃતિવાળા વિભાવોને-કષાયોને રોકી લીધા હોય છે.
તપ કર્મની નિર્જરા છે તો સંયમ એ કર્મનો સંવર છે. કર્મ માત્ર વિજાતીય દ્રવ્ય છે. વિજાતીય દ્રવ્યનો સંપર્ક જેટલો ઓછો થાય તેટલો સંયમ વધારે સચવાય. તપથી ઉત્પન્ન થયેલી પ્રાણશકિત બહાર વહી જતાં રોકી લેનાર સંયમ છે. સંયમ ઊર્જાને આત્મા તરફ વાળે છે, સ્વભાવ તરફ લઈ જાય છે. સંયમ (આત્માની) અંદરની સમૃદ્ધિને બહાર નથી જવા દેતો તો બીજી બાજુ બહારના કચરાને – કર્મને ઝાઝો અંદર આવવા દેતો નથી. સંયમ એક રીતે તપ અને અહિંસાની વચ્ચેનો પડાવ છે સંયમમાં સંતુલન છે. વિશ્રામ છે. સ્વચ્છતા છે. સ્વભાવમાં જવાની આગળની યાત્રા માનોને કે લગભગ અહીંથી શરૂ થાય છે.
જે સંયમ વિધાયક ભૂમિ ઉપર પાંગર્યો હશે તેને જ ફળ બેસશે. નિષેધની ભોંય ઉપર ઊભેલો સંયમ ઝાઝું નહીં આવે અને ટકી જશે તો પણ ખાસ કંઈ સિદ્ધ નહીં કરે. સંયમમાં નિયંત્રણ ઉપરથી લાદવા ન પડે પણ તે તો અંદરથી જ ફલિત થઈ જાય. સંયમ એ જીવનનું સંકોચન નથી પણ આત્માના ગુણોનો ફેલાવ છે તેથી તે પ્રસન્ન હોય. આવો સંયમ મહેંકતો રહે. તેની તો ચારેય બાજુ સુવાસ ફેલાય. જે સંયમમાં પ્રસન્નતા ન લાગે તે સંયમમાં ક્યાંક પાયાની ક્ષતિ રહી ગઈ છે તેમ માની લેવું પડે. સંયમમાં બહાર વહેતી, વિભાવો પાછળ વેડફાતી જીવનઊર્જ અંદર તરફ વળી નિત નવા આવિર્ભાવો કરતી રહે. આવો સંયમ જ્યાં ઘટિત થતો હોય છે ત્યાં જીવનની સુગંધ ફેલાતી હોય છે – પ્રસન્નતા ઊભરાતી હોય છે. સંયમ, જીવને પોતાના ગહનતમ સ્વભાવની નજીક લાવવા માટેની પ્રબળતમ સાધના છે માટે તો સંયમને ધર્મનો પ્રાણ કહ્યો છે.
અહિંસા :
આત્માના સ્વભાવપ્રાપ્તિના માર્ગમાં અહિંસા એ ખૂબ આગળની ૬૨
જૈન ધર્મનું હાર્દ
