________________
જુદાં છે એવા ભેદજ્ઞાનનું કારણ પણ બની રહે. જે તપથી ઊર્જાનો આવિષ્કાર ન થાય, ઉત્પન્ન થયેલી ઊર્જા સ્વભાવ તરફ ન જતાંસન્માર્ગે ન વળતાં વિભાવો તરફ વહી જાય તો તે તપ નિષ્ફળ ગયું તેમજ સમજવું. તપ દુઃખવાદી દષ્ટિની નીપજ નથી પણ જો તેને યોગ્ય રીતે પકડતાં ન આવડે તો દુઃખ પકડાઈ જાય અને ઉત્પન્ન થયેલી જીવનશકિત વેડફાઈ જાય. તપ શરીર સાથેનો સંઘર્ષ નથી. તપમાં શરીરની પાર પહોંચી જવાની વાત છે એટલે કે સ્વભાવ તરફ વળવાની વાત છે.
સંયમ :
સંયમ તપથી આગળનું ચરણ છે. સંયમ બહાર ન દેખાય પણ અંતરમાં ઘટે. જ્યાં તપ હોય ત્યાં સંયમ ઊતર્યો હશે તેમ મનાય ખરું. જોકે તેમ ન પણ હોય. આપણે સંયમને મોટે ભાગે ઇન્દ્રિયનિગ્રહ સાથે જોડી દીધો છે. તેનાથી આગળ ગયા તો વૃત્તિઓના નિયમન કે નિગ્રહ સુધી ગયા પણ સંયમના હાર્દ સુધી ઘણા ઓછા પહોંચે છે. આપણે સંયમને ઘણુંખરું નિષેધાત્મક ભાવથી જોયો છે-જાણ્યો છે. સંયમ એટલે જાણે કે નિરોધ, વિરોધ, નિયંત્રણ દમન અને એવું બધું. આપણે તે વાત નજર સમક્ષ રાખવાની છે કે જીવન નિષેધો ઉપર નિર્ભર નથી. જીવનનો પિંડ વિધાયક હોય તો જ જીવન ખીલી શકે. જીવન કેવળ દોષોના નિરોધમાં સમાઈ જતું નથી. જીવન એ ગુણોને ફેલાવે છે તે વાત ઘણીવાર આપણે વીસરી જઈએ છીએ. આપણે સ્વભાવમાં જવા માટે સંયમને વિધાયક સ્વરૂપે ઓળખવો પડશે.
આમ તો સંયમ એટલે રોકાઈ જવું કે રોકી લેવું. કષાયો કે આવેગો ઉત્પન્ન થાય અને તેને રોકી લઈએ તે સંયમ તો ખરો પણ નીચલી કક્ષાનો. કષાયોના ઉછાળા એટલે વિભાવોના ઉછાળા. જ્યાં આવેગોના ઉછાળા જ ન રહ્યા હોય તે સાચો સંયમ. આ સંયમ ઊંચી કક્ષાનો છે. સંયમી પોતાનામાં રોકાઈ ગયો હોય તેથી સંયમી સ્થિર હોય, શાન્ત હોય, સ્વસ્થ હોય. સંયમ એટલે અહં અને મમની સીમા આવી ગઈ. સંયમી બહાર ઓછું જીવે અને ભીતરમાં વધારે જીવે. તેના બાહ્ય સંબંધો ખપ જૈન ધર્મનું હાર્દ
