________________
અવસ્થા છે. “અહિંસા' શબ્દ આમ તો નિષેધાત્મક છે. સર્વોચ્ચ તથ્યને ઓળખાવવા માટે નકાર” જેટલું બળ હકાર”માં કદાચ નહીં હોય. વેદાંતે પણ બ્રહ્મને ઓળખાવવા નેતિ-નેતિ” એવો જ પ્રયોગ કર્યો છે ને! ગમે તેમ હોય, પણ અહિંસામાં ઊતરવા માટે આત્માની આ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવા માટે આપણે પ્રથમ તો હિંસાને સમજવી પડશે. | હિંસા ઘટિત થવા માટે ત્રણ પૂર્વશરતોનું પાલન જરૂરી બની જાય છે. હિંસા જાણતાં પણ થાય છે અને અજાણતાંય થાય છે. જાણતાં હિંસા કરવા માટે કષાય એટલે કે રાગ-દ્વેષ આવશ્યક છે. કષાય વિના મનુષ્ય મારવાના ભાવથી હિંસામાં ઊતરી ન શકે. પશુ-પક્ષીઓ સંજ્ઞાથી એટલે કે ઇન્સ્ટ્રિક્ટથી હિંસા આચરે છે. સંજ્ઞા એ સઘન થયેલો કષાયનો જ ભાવ છે. પણ ત્યાં જીવની મૂછ ગાઢ હોય છે. કષાય વિના અને સંજ્ઞા વિના પણ જીવ હિંસામાં ઊતરે છે. તેનું કારણ પણ મૂછ છે. જેમ મૂછમાં-નશામાં જીવને પોતે શું કરે છે તેનું ભાન નથી હોતું તેમ મૂછને કારણે એટલે કે પ્રમાદને કારણે જીવ, વિના પ્રયોજન ભાન વગર હિંસા કરતો જ રહે છે. પ્રમાદ એ પ્રગાઢ મૂછની સ્થિતિ છે. તદુપરાંત હિંસા માટે અન્ય જીવની ઉપસ્થિતિ પણ જરૂરી બની રહે છે. આ ત્રણેય પૂર્વશરતો – કષાય, મૂછ અને અન્યની ઉપસ્થિતિ - પૂર્ણ થાય નહીં તો હિંસા ન થઈ શકે.
કોઈ પણ જીવને મારવાની બુદ્ધિથી ન મારવો તે વાત સાચી, પણ અહિંસાની આ વાત ઘણી સ્થળ છે. અહિંસાની અવસ્થામાં બીજી ઘણી સૂક્ષ્મ વાતો રહેલી છે. મન, વચન અને કાયાના યોગ વિના જીવ હિંસામાં ઊતરી શકતો નતી. કાયદો તો હિંસા કૃત્ય બને ત્યારે જ
અપરાધ ગણે જ્યારે જૈન શાસનમાં તો મારવાનો ભાવ થતાં જ કર્મના કેપ્યુટરમાં અપરાધ નોંધાઈ જાય. કોઈને પણ આપણાં વાણી-વર્તનથી દુઃખ થાય તો પણ સૂક્ષ્મ રીતે હિંસા થઈ જ ગણાય. પણ જીવની અહિંસાની અવસ્થામાં તો તેનાથી સૂક્ષ્મ વાતો રહેલી છે. આપણું વ્યક્તિત્વ પણ કોઈને બાધક નીવડે કે દુઃખનું કારણ બની રહે તો તેમાંય ભાવહિંસા તો ખરી જ. આક્રમક વ્યકિતત્વ તે પણ હિંસા છે. ત્યાં સુધી - બહુ ઓછા લોકોએ વિચાર કરેલો છે. અહિંસા તે આત્માની બહુ જૈન ધર્મનું હાર્દ
