________________
સમજી લેવા જેવી છે કે તે કેવળ નિષેધાત્મક અવસ્થા નથી. અનાદિકાળથી કર્મના બંધનમાં પડેલો જીવ મુકત થતાં પોતાના અનંત આનંદમય સ્વભાવમાં સ્થિત થઈ જાય છે. પછી ત્યાં વિલસે છે કેવળ અસ્તિત્વનો આનંદ. મોક્ષનું વર્ણન શબ્દાતીત છે. તેથી આપણે તો તેનો ઉલ્લેખ કરીને જ વિરમવું પડે. પણ એ વાત નિશ્ચિત છે કે તે પરમની પ્રાપ્તિ છે માટે તો મોક્ષમાં અવસ્થિત થયેલા આત્માઓને પરમાત્મા કહે છે. સિદ્ધ આત્મા. સિદ્ધાત્મા એટલે એવા આત્માઓ કે જેમણે બધું જ સિદ્ધ કરી લીધું. અહીં આત્માઓ શબ્દ બહુવચનમાં વાપર્યો છે તે સકારણ છે કારણ કે જૈન મત પ્રમાણે પરમાત્મા કોઈ વ્યકિતવિશેષ નથી અને કોઈ એક પણ નથી. પરમાત્માઓ અનંત છે. પ્રત્યેક જીવની ક્ષમતા પરમાત્મા થવાની છે અને અનંતા આત્માઓએ અત્યારસુધીમાં મોક્ષ સિદ્ધ કર્યો છે. આ પ્રવાહ ચાલુ જ છે અને ચાલુ જ રહેશે.
આ છે નવ તત્ત્વનું જ્ઞાન-વિજ્ઞાન જેમાં આત્માની પરમાત્મા સુધીની ઉત્ક્રાંતિનાં રહસ્યો રહેલાં છે.
જૈન ધર્મનું હાર્દ
