________________
આસ્રવથી બચવું જોઈએ કે આસવ અલ્પ થાય તે રીતનો વ્યવહાર રાખવો જોઈએ. આસ્રવ તત્ત્વને જાણ્યા વિના કર્મના પ્રવાહને રોકવાની જીવને ફાવટ ન આવે. કર્મના આસવનું મૂળ કારણ મિથ્યાજ્ઞાન અને કષાય એટલે ભાવ છે અને તેનું સાધન મન, વચન અને કાયાનો યોગ - અવિરતિ છે. જીવ કેટલા પ્રમાણમાં, કેટલા વેગથી, કેવી રીતે કર્મનો આસ્રવ કરે છે તેનું આખું વિજ્ઞાન કર્મવાદમાં નિરૂપાયેલું છે.
આસ્રવ તત્ત્વને સમજ્યા પછી જીવને સ્વાભાવિક રીતે વિચાર આવવાનો કે આ કર્મપ્રવાહને રોકાય કેવી રીતે? કર્મને રોકવાં એટલે કર્મનો સંવર કરવો. કર્મના પ્રવાહને રોકવા માટે કર્મને આવવાનાં દ્વાર - નાળ વગેરે બંધ કરવાં રહ્યાં. કર્મને સમૂળાં ન રોકી શકાય તેમ હોય તો જાગેલો જીવ કર્મના આગમનના પ્રવાહને પાતળો કરી નાખે. કર્મને રોકવા માટે સંવરનો આશ્રય બહુ મહત્ત્વનો બની રહે છે. આમ, સંવર ખૂબ મહત્ત્વનું તત્ત્વ છે.
જીવ સંવર સાધે તો પણ તેટલાથી તેનું કાર્ય પૂર્ણ ન થાય. જીવ સાથે તો જન્મોજન્મનાં કર્મોના ભંડાર પડેલા છે. સંવરથી નવાં આવતાં કર્મ રોકાઈ ગયાં કે અલ્પ થઈ ગયાં પણ તેનાથી કર્મના ભર્યા ભંડારો ખાલી ન થઈ શકે. કર્મના ભંડારોને ઉલેચવા માટે જે પ્રક્રિયા થાય છે તેને - નિર્જરા કહે છે. નિર્જરા બે પ્રકારે થાય છે. એક તો જીવ જ્યારે કર્મ ભોગવે છે ત્યારે તે આત્મા ઉપરથી વિખૂટાં પડી જાય છે. પ્રત્યેક પળે ભોગવટા કે એવા અન્ય કારણે (પ્રદેશોદયથી) જીવથી થોકબંધ કર્મો વિખૂટાં પડે છે. તેને અકામ-નિર્જરા કહે છે. તેમાં જીવનો સવિશેષ પુરુષાર્થ હોતો નથી તેથી કર્મ ખપતાં જાય - ખરતાં જાય પણ કર્મના ભોગવટા સમયે જીવ કષાયોને વશવર્તી રહી, પ્રમાદને આધીન થઈ પાછો અનેક નવાં કર્મોનો બંધ કરતો રહે છે. સામાન્ય રીતે તો એવું બને છે કે કર્મ છૂટે ઓછાં અને બંધાય વધારે. જીવ જ્યારે સમજણ સાથે પૂર્ણભાવથી કર્મને ખંખેરવા-ઉલેચવા જે પ્રક્રિયા કરે છે તેને સકામ નિર્જરી કહે છે. સાચા-ખોટાનો બોધ થયા વિના, કષાયો મંદ પડ્યા વિના, મન-વચન અને કાયાના યોગોનો નિગ્રહ કર્યા વિના સકામ નિર્જરા ન સધાય. અને સકામ નિર્જરા કર્યા વિના કર્મના ભંડારો જૈન ધર્મનું હાર્દ
૪૫
