________________
જેવાં મન અને બુદ્ધિ મળે છે ત્યારથી તે સભાનતાપૂર્વક કર્મની સાથે સંઘર્ષ કરવાની સ્થિતિમાં આવી શકે છે. આપણે બધા અત્યારે આ કક્ષા સુધી આવી પહોંચ્યા છીએ. હવે જો આપણે ચૂકી જઈએ તો પછી આપણો જ વાંક ગણાયને!
જીવ પુખ્ત થઈ ગયા પછી, સમજણમાં આવી ગયા પછી પોતાની ક્ષમતાનો યોગ્ય ઉપયોગ ન કરે, પોતાને મળેલી તક ચૂકી જાય, પોતાની શક્તિ વેડફી નાખે અને પ્રમાદમાં પડી જાય તો સરવાળે તેને જ સહન કરવાનું રહેવાનું. વળી પાછી કર્મસત્તા તેને પોતાની પકડમાં લઈ લેવાની અને પછી તો તેમાંથી કયારે છુટાય કે ન છુટાય, તે તો વળી કોણ જાણે? આ સાથે કર્મની બીજી એક ગહન વાત પણ આવી ગઈ કે જીવ કર્મનો કર્તા છે, જીવ કર્મ કરવામાં સ્વતંત્ર છે તો પછી તેનું ફળ પણ તેણે જ ભોગવવાનું. આમ જીવ કર્મનો કર્તા બન્યો તો કર્મનો ભોકતા પણ તે જ બની રહેવાનો. સમજણમાં અર્થાત્ સભાન અવસ્થામાં આવ્યા પછી જીવને જે સુખ કે સાનુકૂળતા મળે અથવા દુઃખ કે પ્રતિકૂળતા મળી રહે તે બધા માટે જીવનાં કર્મ જ જવાબદાર છે. જીવ સદ્કાર્યો કરી ધર્મના ભાવમાં રહેશે તો તેને ઉત્તરોત્તર સાનુકૂળતા મળતી જ રહેવાની. જો જીવ દુષ્કૃત્ય કરતો, મિથ્યા ભાવોમાં મગ્ન રહેશે તો ઉત્તરોત્તર તેને માટે પ્રતિકૂળતાઓનું નિર્માણ થવાનું અને સરવાળે જીવ ભવાંતરમાં કર્મની બાજી હારી જવાનો.
જૈન ધર્મના મતે કર્મ એટલે સંસાર. પુણ્યકર્મ સાનુકૂળતા આપે, પાપકર્મ પ્રતિકૂળતા કરી આપે. એકનું સંવેદન સુખદ લાગે, બીજાનું સંવેદન દુઃખદ લાગે. પણ પૌદ્ગલિક સંવેદન રહ્યું ત્યાં સુધી પરાધીનતા. ગમે તેવું સામ્રાજ્ય મળે પણ કોઈના ઇશારે ભોગવવાનું હોય તો તે સહન કરવા તુલ્ય જ ગણાય. આત્મા મૃતવત્ અવસ્થામાં કલ્પનામાં ન આવે તેટલો કાળ પડ્યો રહે છે તે પણ કર્મના ભારને કારણે. સુષુપ્ત અવસ્થામાંથી જાગ્યા પછી પણ કોઈ પીડતું હોય કે રખડાવતું હોય તો તે પણ કર્મ જ છે. સંસારમાં જીવની આ જ પરિસ્થિતિ કાયમ જ બની રહેવાની હોય અને બીજો કોઈ વિકલ્પ ન હોત તો તો આપણે કંઈ ઝાઝું કરવાનું રહેત નહીં. પણ જાગેલો જીવ પોતાના ઉપર પડેલાં બધાં જ કર્મોને ખંખેરી જૈન ધર્મનું હાર્દ
૨૩
