________________
તે માટે મહત્ત્વનાં બે દ્રવ્યો જીવ અને પુદ્ગલને અલગ તારવીને નવા તત્ત્વોમાં લઈ લીધાં છે. જીવે કર્મથી અલગ થઈ પરમાત્મા સુધી પહોંચવા સાત સમુદ્ર જેવી સાત સ્થિતિ પાર કરવી પડે છે. નવ તત્ત્વોમાં કર્મસહિત આત્મા એક છેડે છે તો બીજે છેડે કર્મરહિત અવસ્થા-મોક્ષ છે. મોક્ષ એટલે મુક્તિધામ. ત્યાં પહોંચ્યા પછી કયાંય આગળ જવાનું રહેતું નથી. મોક્ષ પ્રાપ્ત કરીને જીવ કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે. ગણ્યા ગણ્યા નહિ તેટલા ભવોથી ચાલતી જીવની યાત્રા ત્યાં પહોંચતા પૂર્ણ થઈ જાય છે. મોક્ષ એટલે મંજિલ મળી ગઈ. બસ પછી ત્યાં આત્મા પરમાત્મા બનીને અનંતની સમૃદ્ધિ ભોગવે છે.
જે નવ તત્ત્વોનો જૈન ધર્મમાં વિચાર થાય છે તે છે જીવ, અજીવ (જડ એવું કર્મ) બંધ, પુષ્ય, પાપ આસવ સંવર નિર્ભર અને મોક્ષ.
ત્રણ અવસ્થાઓ :
આપણે આગળ જોઈ ગયા કે જાગેલો જીવ નિરંતર આત્મદશા અને પરમાત્મદશા વચ્ચે ઝોલાં ખાતો હોય છે. ઘણીવાર વચ્ચે વિશ્રામ પણ લેતો હોય છે. તેમાંય જયારે જીવની આત્મદશા કષાયોથી ગાઢ રીતે રંગાયેલી હોય છે ત્યારે તે પરમાત્મદશાથી જોજનો દૂર ચાલ્યો જાય છે. જયારે કષાયો પાતળા પડ્યા હોય છે. ત્યારે તે પરમાત્મદશાની નજીક જતો હોય છે. બાકી મોટે ભાગે જીવ આ બેની વચ્ચે ઝોલે ચડેલો હોય છે. જૈન ધર્મમાં જીવની આ અવસ્થા દર્શાવવા ત્રણ સુંદર શબ્દો યોજેલા છે. જીવ જ્યારે કષાયોથી ઘેરાયેલો હોય છે ત્યારે તે જડ જગત પ્રતિ અભિમુખ થયેલો હોય છે. તેને બહિરાત્મદશ કહે છે. બહિરાત્મદશામાં જીવને પોતાના અસ્તિત્વનો હું” નો કષાયમય બોધ- અહંકાર હોય છે. જયાં વિચાર આવ્યો કે હું કોણ છું? હું’ આમ કેમ છું? ત્યાં જ તેનું અંતરાત્મદશા તરફ પ્રસ્થાન થઈ જાય છે. કષાયો ખસવા માંડે ત્યારે જ અંતરાત્મદશા પ્રાપ્ત થવા માંડે. અંતર્મુખ થયેલ જીવ ધર્મની અભિમુખ જ હોય છે. આરાધના કરતાં કરતાં જીવને જ્યારે રાગ-દ્વેષવિહીન આત્માની શુદ્ધ અવસ્થાની પરિપૂર્ણ અનુભૂતિ થઈ જાય
જૈન ધર્મનું હાર્દ
૪૨
