________________
સ્વરૂપનો ખ્યાલ આવી ગયો પણ જો તે જાણીને કંઈ કરીએ જ નહીં તો તે બધું જોયના ઘરનું બની જાય અને આપણે તેના લાભથી વંચિત થઈ જઈએ. તેનાથી કેવળ વિદ્વત્તા દેખાય કે દેખાડી શકાય પણ છેવટે તે પણ ફકત અહંકારને પોષનારું બની રહે. તેથી છ દ્રવ્યોનો વિચાર કર્યા પછી તુરત જ નવ તત્ત્વોનો વિચાર ઘણો આવશ્યક બની રહે છે. જેમાં ઉપાદેય અને હેયની વાત આવે છે.
છ દ્રવ્યોનો વિચાર કરતાં આપણે જે ઘટકોનો વિચાર કર્યો તેમાં આપણને જે બે ઘટકો સાથે ઝાઝી નિસ્બત છે, તે છે જીવ અને જડ (પુદ્ગલ). જેને ખબર છે કે હું છું તે જીવાત્મા અને જેને ખબર નથી કે હું છું તે જડ. જીવને હું ના હોવાની ખબર વધતી જાય તેમ તેમ તે જડ જેવી અવસ્થામાંથી ખસીને ચૈતન્યની નજીક આવતો જાય. જીવને હુંનું ભાન અલ્પ થતું જાય તો તે જડની નજીક આવતો જાય. પદાર્થમાં બોધહીન અસ્તિત્વ છે જ્યારે જીવમાં બોધપૂર્ણ અસ્તિત્વ છે. પરિપૂર્ણ અસ્તિત્વ ત્રીજી વાત છે. પરિપૂર્ણ અસ્તિત્વની અનુભૂતિ તે પરમાત્મદશા - મોક્ષ છે. જીવ અને જડ તો અલગ છે જ પણ જીવની
ચેતના નિરંતર આ ત્રણ અવસ્થાઓ વચ્ચે ઝોલા ખાતી હોય છે. ઘડીમાં - તે જડ તરફ ઝૂકે છે એટલે કે કર્મના પ્રભાવ હેઠળ વધારે આવી જાય
છે. ઘડીકમાં તે પરમાત્મા તરફ નમે છે તો ઘડીમાં તે વચ્ચે આવી જાય છે. નવ તત્ત્વોનો અભ્યાસ આત્મામાંથી પરમાત્મા કેવી રીતે બનાય તેનો ખ્યાલ આપે છે. જીવ પોતાના બોધપૂર્ણ અસ્તિત્વમાંથી પરિપૂર્ણ અસ્તિત્વ તરફ કેવી રીતે જઈ શકે તે વાત નવ તત્ત્વોનો વિચાર કરવાથી સમજાય છે.
છ દ્રવ્યોનો વિચાર કરતાં આપણે જોયું કે જીવ અને પુદ્ગલ - સંસારના બે છેડા છે. આ બે ઘટકો પરસ્પરને પ્રભાવિત કરે છે. જીવની સંભાવના આમ તો પરમાત્મા બનવાની છે. પણ પુદ્ગલના સહવાસથી જડમાં રચ્યાપચ્યા રહેવાને કારણે જીવ સંસારમાં ઝોલા ખાય છે. ઘડીમાં તે જડની નજીક ચાલ્યો જાય છે તો ઘડીમાં તે ચેતનભાવની નજીક પહોંચી જાય છે. આમ ભવોભવથી ઝોલે ચડેલો જીવ જાગીને જડ તરફ મૂકવાનું બંધ કરી કર્મથી વિમુખ થઈને પરમાત્મદશા તરફ કેવી રીતે વળે જૈન ધર્મનું હાર્દ.
