________________
તેથી તો આત્મા માટે સમય શબ્દ વાપર્યો છે. આત્મા અસ્તિત્વ છે અને અસ્તિત્વની હસ્તી કેવળ વર્તમાનમાં છે. તેથી સમય એ જ આત્મા. આ છે સમયસારની નિષ્પત્તિ. આમ કાળ પણ આકાશ જેવું જ મહત્ત્વનું દ્રવ્ય બની રહે છે. કાળની સહાય વિના અસ્તિત્વનો વિચાર કરવાનું પણ અશક્ય છે. કાળ સિવાય અસ્તિત્વની હસ્તી ન રહે તેથી કાળનું લક્ષણ વર્તના કહેવાય છે એટલે કે જેમાં અસ્તિત્વ વર્તે છે – વર્તીને રહે છે.
જૈન ધર્મમાં જીવ-પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને કાળનો દ્રવ્ય તરીકે – અસ્તિત્વના ઘટકો તરીકે જે રીતે વિચાર થયો છે તે ક્યાંય થયો નથી. આ છ દ્રવ્યોની બહાર અસ્તિત્વની એક પાંખ પણ રહી શકતી નથી કે વિસ્તરી શકતી નથી. '
* જૈન ધર્મનું હાર્દ
