________________
૪. જગત સ્વભાવ
(ત્રિપદી)
સમગ્ર સૃષ્ટિની રચના સમજવા માટે અસ્તિત્વના મૂળ છ ઘટકો ઉપર વિચાર કર્યો જેને જૈન ધર્મ દ્રવ્ય તરીકે ઓળખે છે. આ છે દ્રવ્યોમાં ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ સહાયક દ્રવ્યો છે. તે પોતે સક્રિય થઈને આપણને સહાય કરવા આવતાં નથી પણ તેમની ઉપસ્થિતિ જ આપણા માટે સહાયક નીવડે છે. સંસારનો જે ખેલ રચાય છે તે કેવળ બે દ્રવ્યો જીવ અને જડને કારણે છે. આપણા માટે તો આ બે દ્રવ્યોનો સંસાર છે. જૈન ધર્મે જડની સત્તા ઓછી નથી આંકી. કર્મ જડ છે તે વાત અત્રે ઉલ્લેખનીય છે. જડ નિર્જીવ છે તેથી તેની તાકાત નથી તેમ કોઈ રખે માની લે! જડમાં તો અનર્ગળ શકિત પડેલી છે. જેનો આવિષ્કાર આજના અણુવિજ્ઞાને કરી બતાવ્યો છે. જીવ જડથી સતત પ્રભાવિત થાય છે. જો જીવ જાગેલો ન હોય એટલે કે તેને સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ ન થઈ હોય તો તો તે જડનો દોર્યો જ દોરવાય છે.
અહીં આપણે જડથી શું અભિપ્રેત છે તે વિશે થોડોક વિચાર કરી લેવાનું આવશ્યક બની રહે છે. આપણો સંસાર જીવ અને જડ(અજીવ)ની ગૂંથણીથી કંઈ વધારે નથી. જીવ અને જડના તાણાવાણાથી સંસારનો પટ રચાય છે. તે માટે જીવનું જેટલું મહત્ત્વ છે તેટલું જ જડનું મહત્વ રહે છે. સંસાર એટલે જીવ અને જડનો સંયોગ. મોક્ષ એટલે જીવનો જડથી (કર્મથી વિયોગ. જડ એવા કર્મના પ્રભાવ હેઠળ જ જીવ સંસારમાં સરકે છે – રખડે છે. જડથી-કર્મથી આવિષ્કત થયેલ જીવને જડ પદાર્થો પ્રત્યે રુચિ-અરુચિ રહે છે. જીવ જેવો રાગવૈષવિહીન થઈ જાય તેની સાથે જ તેનો સંસાર કપાઈ જાય. જડ એવા કર્મને લીધે જીવને રાગ-દ્વેષની પરિણતિ રહે છે અને રાગ-દ્વેષની પરિણતિને કારણે જ જીવ સતત નવાં કર્મોનો આસવ કરે છે. જીવમાં જૈન ધર્મનું હાર્દ
૩૫
