________________
ક્રોધ, માન, માયા, લોભ ઇત્યાદિ જે ભાવો છે તે તો રાગ-દ્વેષના સહચારી ભાવો છે. સંસારની આય (આવક) કરાવવાને કારણે તો આ બધા ભાવોને કષાયો કહે છે.
જીવ એટલે અસ્તિત્વનો બોધપૂર્ણ ઘટક એટલે કે જેને પોતાની હયાતીનો કંઈક પણ ખ્યાલ છે. જડ એટલે અસ્તિત્વનો બોધહીન ઘટક જેને પોતાની હસ્તીનો કંઈ ખ્યાલ નથી કે સંવેદન નથી. આપણે સમજણમાં આવતા જઈએ ત્યારથી જ આપણને જીવજગત અને જડજગતનું ભાન થતું જાય છે અને જેમ જેમ સમજણ વધતી જાય છે તેમ તેમ જીવ અને જડની ભેદરેખા સુસ્પષ્ટ થતી જાય છે. પણ આપણને ભાગ્યે જ તે વાતનો ખ્યાલ રહે છે કે આપણો દેહ-શરીર જડ છે કારણ કે તે ચેતનથી ઓતપ્રોત હોય છે. બાકી ચેતન વિનાનો દેહ જડ સિવાય બીજું શું છે? તેથી તો ચેતનનો વિયોગ થયા પછી દેહને બાળી નાખવો પડે છે. સંસારમાં પણ આપણને જે ચેતનાનો અનુભવ થાય છે તે પણ વિશુદ્ધ ચેતનાનો નહીં. જડ એવા પરમાણુઓથી બનેલા દેહને ધારણ કર્યા વિનાની ચેતનાનો આપણને આવિષ્કાર નથી કે અનુભવ નથી. જીવ અને અજીવ (જડ) બંને સંસારના મૂળ ઘટક છે અને તે બંને દ્રવ્ય છે. દ્રવ્ય એટલે જેનું અસ્તિત્વ અનાદિ અનંત હોય છે. તેનાં આદિ કે અંત નથી. જો દ્રવ્યની શરૂઆત હોય, આદિ હોય કે તેનો અંત હોય એટલે કે વિસર્જન હોય તો તેને અસ્તિત્વના ઘટક તરીકે ગણવામાં ન આવે.
છતાંય આપણી નજરે સંસારમાં જીવો જન્મતા અને મરતા લાગે છે. વસ્તુઓ પેદા થતી દેખાય છે અને નષ્ટ થતી લાગે છે – તેનું શું? આમ તો આપણે કોઈ જીવને કે જડને સ્થાયી સ્વરૂપે લાંબો કાળ જોઈ શકતા નથી તો પછી દ્રવ્યની મૂળ વાત સાથે તેનો મેળ કેવી રીતે બેસે? આ બહુ મહત્વનો પ્રશ્ન છે તેથી અહીં તેનો સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કર્યો છે. આ પ્રશ્ન દેખાય છે તેટલો નાનો નથી કે લાગે છે તેટલો વિકટ નથી. પણ તેના ઉત્તરમાં સંસારનું બધું જ રહસ્ય સમાઈ જાય છે. તીર્થકર ભગવાનો ધર્મની પ્રરૂપણા જે ત્રણ પદોથી કરે છે તેમાં સંસારનું સકલ રહસ્ય આવી જાય છે. તેથી તો ગણધર ભગવંતો એ ત્રણ પદોનો
જૈન ધર્મનું હાર્દ
३६
