________________
પૃથ્વી, જળ, વાયુ, અગ્નિ અને આકાશ છૂટાં પડી પોતપોતાના
સ્વભાવમાં વળી પાછાં સ્થિત થઈ જાય છે. તેથી તો આપણે ત્યાં કહેવાય છે કે પંચમહાભૂતોનું બનેલું શરીર, મૃત્યુ પછી વળી એ પાંચ મહાભૂતોમાં ભળી જાય છે.
આપણે જે ઉદાહરણ લીધું છે તેમાં જીવ અને જડ બંને દ્રવ્યોની વાત આવી જાય છે. જીવ ચૈતન્યમય છે જ્યારે શરીર જડ એવા પુગલોનું બનેલું છે. પુલોનો સ્વભાવ સડન, પડન અને ગલનનો છે. પુદ્ગલ આ પ્રક્રિયા દ્વારા જ સતત બદલાતું રહે છે અને નિત નવાં રૂપો ધારણ કરે છે. તેથી તો આપણે બાળક, યુવા, પ્રૌઢ અને વૃદ્ધાવસ્થાઓમાંથી પસાર થઈએ છીએ. આ બધી અવસ્થાઓ પણ જડ એવા પુદ્ગલના બનેલા શરીરની અવસ્થાઓ છે. તે જ તેના બદલાતા પર્યાયો છે. આ તો પિંડની વાત કરી પણ સમસ્ત બ્રહ્માંડ પણ આ નિયમને આધીન રહીને વર્તે છે. ચાંદ, સૂરજ, તારા, સાગરો, નદીઓ, પહાડો ક્યાંય કશું એકરૂપે સ્થિર નથી. સમસ્ત બ્રહ્માંડના પ્રત્યેક પદાર્થમાં સંઘઠન અને વિઘટન એટલે કે પરમાણુઓના મળવાની અને છૂટા પડવાની પ્રક્રિયા સતત ચાલ્યા જ કરે છે. આ પ્રક્રિયા વેગીલી હોય તો તે આપણે જોઈ શકીએ અને તે ધીમી હોય તો તત્કાળ આપણને તેનો ખ્યાલ આવતો નથી.
ત્રિપદીમાં દ્રવ્ય માત્રની કાર્યપદ્ધતિનો ખ્યાલ આપવામાં આવ્યો છે. દ્રવ્ય નિજ સ્વભાવે શાશ્વત છે પણ તેમાં પરિવર્તન થતું રહે છે. તેથી તે નિત નવાં સ્વરૂપો ધારણ કરે છે. આ બદલાતાં સ્વરૂપો એ જ પર્યાયો. પર્યાયો ઉત્પન્ન થાય છે અને પર્યાયો નષ્ટ થાય છે, પણ તેની પાછળ રહેલું પર્યાયોને ધારણ કરનાર દ્રવ્ય તો ધ્રુવ એટલે કે શાશ્વત રહે છે. આપણને જેનો જન્મ અને મૃત્યુ લાગે છે, જે ઉત્પન્ન થતું અને વિસર્જન થતું લાગે છે તે પર્યાયો છે. પણ પર્યાયો ધારણ કરનાર દ્રવ્ય તો હમેશાં એનું એ જ ધ્રુવ છે. આ છે જૈન ધર્મની ત્રિપદી જેનો વિસ્તાર આગમોમાં કયાંય સુધી પથરાયેલો છે.
સંસાર જડ અને ચેતનની રમત છે અને આ બંને દ્રવ્યો સ્વયં શાશ્વત રહેનારાં હોવા છતાંય સતત વિવિધ પર્યાયો ધારણ કરે છે. તેથી સંસારને ૩૮
જૈન ધર્મનું હાર્દ
