________________
ઘર્મનો પૂરો ખ્યાલ નહિ આવે. અસ્તિત્વ એટલે કે જે છે તે. સંસારમાં જીવ છે અને જડ છે. વાસ્તવિકતામાં તો જીવ અને જડના સંબંધો તે જ સંસાર. બ્રહ્માંડમાં એકલો જીવ જ નથી કે એકલું જડ જ નથી. જૈન વિજ્ઞાને સમગ્ર અસ્તિત્વના છ ઘટકો ગણાવ્યા છે. જૈન ઘર્મમાં તેને દ્રવ્યો કહે છે. આ છએ ઘટકોને સમજતાં પહેલાં આપણે દ્રવ્ય એટલે શું તેનો વિચાર કરવો રહ્યો. જેને બનાવી ન શકાય કે જેનો નાશ ન કરી શકાય તેને દ્રવ્ય ગણાય. દ્રવ્યનું રૂપાંતર થઈ શકે પણ મૂળ દ્રવ્યને બનાવી ન શકાય તે રીતે દ્રવ્યનો નાશ પણ ન કરી શકાય. તેનું સ્વરૂપ બદલાય પણ તેનો સદંતર નાશ કરવાનું અશક્ય. આ છે જૈન ધર્મની દ્રવ્યની વ્યાખ્યા. જૈન ધર્મે સમગ્ર અસ્તિત્વના છ ઘટકો ગણાવ્યા છે. તે છે જીવ, પુદ્ગલ ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશ અને કાળ. આ છ ઉપર આપણે એક પછી એક વિચાર કરીએ અને ત્યાર પછી તેની રીત-રસમ એટલે કે કાર્યપદ્ધતિ વિશે જાણીશું, જેથી સમગ્ર અસ્તિત્વ આપણી સમક્ષ છતું થઈ જાય.
આ છ દ્રવ્યોમાંથી આપણે પહેલાં જેવદ્રવ્યનો વિચાર કરીએ. જીવ એ જ આત્મા. પણ સામાન્ય રીતે વિકસિત જીવ માટે આત્મા શબ્દનો ઉપયોગ કરીએ છીએ અને અલ્પવિકસિત જીવો માટે જીવાત્મા શબ્દ વાપરીએ છીએ. અવિકસિત જીવો માટે તો જીવ શબ્દ જ વપરાય છે. બાકી આમ તો જીવ માત્ર આત્મા છે અને તેનામાં પરમ વિકાસ સાધવાની, પરમાત્મા બનવાની સંભાવના રહેલી છે. આત્મા પણ દ્રવ્ય છે. તેને કોઈ બનાવતું નથી, તેનો કયારેય નાશ થતો નથી. આપણને જીવનું જે મૃત્યુ દેખાય છે તેમાં જીવનું અસ્તિત્વ તો રહે છે જ પણ જે સ્વરૂપે તે હતો તે રૂપે તે રહેતો નથી. જો આત્માને આકાશમાં બેસીને કોઈ બનાવતું હોય તો તે પણ વસ્તુ બની ગઈ એમ ગણાય. એમાં આત્માનું ગૌરવ કયાં રહ્યું? તેમ થતું હોય તો તો આત્મા પણ મજાક બની જાય.
સમગ્ર સૃષ્ટિનું કોઈ સારતત્વ હોય તો તે જીવ છે - આત્મા છે. જીવનું પ્રધાન લક્ષણ સંવેદન છે. જીવની સંવેદનની ક્ષમતા જેમ જેમ વધતી જાય તેમ તેમ તે ચેતન તરીકે વર્તવા લાગે છે. જીવની સંવેદનની ૩૦
જૈન ધર્મનું હાર્દ
