________________
તેનો હેતુ, સંસારનું સ્વરૂપ અને જીવનું પ્રાપ્તવ્ય વગેરે વિશે ધારણાનો સહારો લેવો જ પડ્યો છે. આમાં જૈન અને બૌદ્ધ સિવાયના મોટા ભાગના ધર્મોએ ઈશ્વરની ધારણા કરી અને પછી પોતાનો દાખલો ગણી લીધો. પણ ધારણા એ ધારણા. તેને સત્ય ન કહી શકાય.
ઈશ્વરની ધારણા કરવા જતાં તેના વિશેના કેટલાય પ્રશ્નો અનુત્તર રહી જાય છે. જેમ કે : ઈશ્વરને કોણે બનાવ્યો, તે ક્યાંથી આવ્યો, તેનો ઉત્તર નથી એટલે તેને અજન્મા કહ્યો. સંસાર કેમ બનાવ્યો તો ઉત્તરમાં તે તેની મોજ, તેને મન થયું.” આ પણ એક ધારણા જ થઈ ને સૃષ્ટિની રચના કરવા ઈશ્વર કયાંક ઊભો રહ્યો હશે ને! અને તો પછી એ સ્થાન ઈશ્વર પહેલાં અસ્તિત્વમાં હશે?. તો વળી તે સ્થળ ક્યાંથી આવ્યું અને કોણે બનાવ્યું? વળી, જીવો ક્યાંથી આવ્યા? કોણે ઉત્પન્ન કર્યા? કેમ ઉત્પન્ન કર્યા? ઈશ્વરમાંથી જીવાત્મા છૂટો પડ્યો તો શું કરવા છૂટો પડ્યો? હવે જો તેમને પાછા ઈશ્વરમાં સમાઈ જવાનું હોય તો પછી ઈશ્વરે તેમને પોતાનાથી
અલગ કરી આ ખેલ શું કરવા માંડ્યો? હવે જો આ વિખૂટા પડેલા જીવો કિંઈ સારું-ખોટું કરે તો તેમાં તેમનો દોષ કેટલો? આમ આ બધા પ્રશ્નોના બુદ્ધિને સ્વીકાર્ય બની રહે તેવા ઉત્તરો મળતા નથી. આ વિશે પણ કેવળ ધારણાઓ જ છે અને જે જ્યાં જન્મ્યો તે વાતાવરણની ધારણા તેને સ્વીકાર્ય બની રહે. બાકી ધારણા સિવાય કોઈ સાબિતી કયાંયથી મળતી નથી.
જો ઈશ્વરને કોઈ બનાવનાર ન હોય, તેનાં કોઈ આદિ કે અંત ન હોય તો પછી જૈનોની ધારણા કે સંસાર અનાદિ અને અનંત છે તે સ્વીકારવામાં ક્યાં વાંધો આવે? પણ ઈશ્વરની ધારણા લોકોને સુગમ છે અને તેના પછી કેટલાય પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવા પડતા નથી તેથી ઈશ્વરની ધારણા જનમાનસને વધારે ગમ્ય – અનુકૂળ રહી છે. બાકી ધારણા એ ધારણા. હા, પણ સૌની વાતમાં એક સામ્ય રહેલું છે કે જીવે શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ માટે કંઈક કરવાનું છે, કંઈક સિદ્ધ કરવાનું છે. લગભગ બધા જ ધર્મો એ માને છે કે જીવ જે પરિસ્થિતિમાં પલે છે, ભટકે છે તે ગંતવ્ય નથી. તેમાંથી તેણે બહાર નીકળી જવા જેવું છે. બહાર નીકળીને ક્યાં જવાય, કેવી રીતે બહાર નીકળી શકાય એ બધી વાતો જૈન ધર્મનું હાર્દ .
૧૯
