________________
સરળતાથી ધ્યાન દશામાં પ્રવેશી શકાય છે. સમ્યગુ દર્શન અને જ્ઞાન બંને એક છે અને તેમાં સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી ઉત્તરોત્તર સાથે રહેલાં હોવાથી દર્શનનો સમાવેશ પ્રગતિ સાધી શકાય છે.
સમ્યગુ જ્ઞાનમાં થઇ જાય છે. એટલે અહીં યોગના આઠ અંગોમાં ધ્યાન એ તેનો આગવો ઉલ્લેખ નથી થયો. સાતમું અંગ છે, તેની પ્રાપ્તિ પૂર્વના છ સમ્યગુ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર - એ અંગોનો અભ્યાસ કરવાથી જ થાય આ ત્રણે મળીને મોક્ષનો માર્ગ બને છે. છે, તેમ અહીં ચિંતા અને ભાવના સમ્યગુ દર્શનાદિ ત્રણેની વિધિપૂર્વકની પૂર્વકના ધ્યાનાભ્યાસમાં પણ તે છ એ આરાધના એ જ મોક્ષનો રાજમાર્ગ છે. પ્રકારના અંગોનો અંતર્ભાવ થયેલો છે. શુભ ધ્યાનમાં આ સમ્યગુ દર્શનાદિ ત્રણે
દરેક યોગમાર્ગના જાણકારોએ અંતભૂત હોવાથી શુભ ધ્યાન એ મોક્ષનો ધ્યાનસાધના પૂર્વે ધારણાની અનિવાર્યતા રાજમાર્ગ છે, એમ કહી શકાય. સ્વીકારી છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં કહેવાતી શુભ ધ્યાનના મુખ્ય બે પ્રકાર છે : ચિંતા અને ભાવના પણ ધારણા સ્વરૂપ (૧) ધર્મ ધ્યાન અને (૨) શુક્લ ધ્યાન. હોવાથી ધ્યાન પૂર્વે તેની પણ તેટલી જ આ બંને શુભ ધ્યાનમાં સમગ્ર અનિવાર્યતા સિદ્ધ થાય છે.
મોક્ષમાર્ગ સમાયેલો છે, તેથી ધ્યાન યોગ ચિંતનરૂપ જ્ઞાન શક્તિ અને એ દ્વાદશાંગીરૂપ શ્રી જિનશાસનનો સાર પંચાચારના અભ્યાસરૂપ વીર્યશક્તિ દ્વારા છે, રહસ્યાર્થ છે; શેષ સર્વ અનુષ્ઠાનો
જ્યારે સાધકના આત્મ-પરિણામ ધ્યેયમાં ધ્યાન યોગને સિદ્ધ કરવાનાં સાધનો છે. સ્થિર બને છે, ત્યારે તેને ધ્યાન કહેવાય છે. તેથી ધ્યાન એ મોક્ષ પ્રાપ્તિનું અનંતર
ધ્યેય-પરમાત્મામાં ધ્યાતા-અંતરાત્માનું કારણ છે અને શેષ - સર્વ વિરતિ, એકાગ્ર ચિત્ત થવું અને પરમાત્માનો દેશવિરતિ આદિ સદનુષ્ઠાનો એ પરંપરાએ સંયોગ થવો એ ધ્યાન યોગ છે.૧ મોક્ષનાં સાધક બને છે. એથી જ સર્વ ધ્યાન યોગ :
જ્ઞાનાદિ આચારોના સમ્યકુ પાલન દ્વારા એ મોક્ષનો રાજમાર્ગ જે સાધક શુભ ધ્યાનને સિદ્ધ કરવાનું જ્ઞાનત્રય મોક્ષ: ' અનંતજ્ઞાની સુલક્ષ્ય રાખે છે, તેને તે અનુષ્ઠાનોની શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માએ સમ્યગ જ્ઞાન વિધિ-બહુમાન પૂર્વકની પવિત્ર અને સમ્યક્ ક્રિયાને મોક્ષનો માર્ગ કહ્યો આરાધનાના પ્રભાવે અનુક્રમે ધર્મધ્યાન
૧. ‘યોનો ચિ વિદ્યત્તતા' -
संयोगो योग इत्युक्तो जीवात्मपरमात्मनोः ।
ધ્યાન વિચાર (સવિવેચન) • ૨૮
