________________
હિતના પ્રતિપાદન અને અહિતના બતાવવા ભાગ્યમાં ‘ઉપદેશ શબ્દનો નિષેધ દ્વારા જીવોનો પરસ્પર “ઉપગ્રહ’ સાક્ષાત્ પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. (ઉપકાર) થાય છે.
પ્રશ્ન : અહિતનો ઉપદેશ અથવા જેવી રીતે જીવો પરસ્પર-એકબીજાને અહિતકર હિંસાદિ અનુષ્ઠાન દ્વારા ઉપકાર ઉપકારક બને છે, તેવી રીતે અન્ય શી રીતે થાય ? પુદ્ગલાદિ પદાર્થો પરસ્પર ઉપકારક ઉત્તર : અહીં ‘ઉપગ્રહ' (ઉપકાર) બનતા નથી. પુદ્ગલાદિ અન્ય દ્રવ્યોનો શબ્દ નિમિત્તવાચી છે, તેથી ઉપદેશ ઉપકાર એકપક્ષીય છે. અન્ય દ્રવ્યને તે આદિ જેવાં હોય છે - તે મુજબનું પરસ્પર ઉપકારક બનનાર પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યને તે હિત અને અહિત થાય છે. ઉપકારના બદલામાં કોઇ લાભ-હાનિ સર્વ જીવો પરસ્પર ઉપકાર કરે છે. થતાં નથી.
તેનો તાત્પર્યાર્થ એ છે કે સર્વ જીવોનો જીવ સિવાયનાં અન્ય દ્રવ્યોમાં ભાવ- એકબીજાના અનુગ્રહ (હિત) અને ઉપઘાત ના આદાન-પ્રદાનની સ્વાભાવિક ક્ષમતા (અહિત)માં નિમિત્તભૂત બનવાનો (શક્તિ) હોતી નથી. ફક્ત જીવ જ જીવોના સ્વભાવ છે. ઉપકારક સ્વભાવનો પ્રતિનિધિ છે.
જીવોનો સંબંધ મિત્ર-જીવ સન્માર્ગ બતાવીને તેમજ વ્યક્તિની અપેક્ષાએ જીવો અનંત અન્ય આપત્તિઓના વિવિધ પ્રસંગે મદદ છે. છતાં જીવત્વ જાતિની અપેક્ષાએ જીવ દ્વારા ઉપગ્રહકારક નીવડે છે.
માત્ર એક છે, “ સાથી” – “આત્મા શત્રુ-જીવ સંકટો ઊભાં કરીને એક છે.’ કર્મક્ષયમાં સહાયક નીવડવા દ્વારા આ સૂત્ર-પંક્તિ સર્વ જીવોમાં જીવત્વ ઉપગ્રહકારક નીવડે છે.
એક સરખું હોવાથી એ સ્વરૂપ-સાદશ્યની ઉદાસીન-જીવ અંતરાય ન કરવા અપેક્ષાએ સર્વ જીવો એક છે - એમ દ્વારા ઉપગ્રહકારક નીવડે છે. જણાવે છે.
આ રીતે “પરસ્પરોપગ્રહો ગીવાનામ્' “પરસ્પરોપગ્રહો ગીવાનામ્' આ સૂત્રમાં સૂત્ર સર્વાશે યથાર્થ પુરવાર થાય છે. પ્રયુક્ત ‘પરસ્પર' શબ્દ અત્યંત માર્મિક છે
જીવના આ આગવા સ્વભાવનો સ્પષ્ટ અને તેનો અર્થ એ છે કે – પ્રત્યેક જીવનો, નિર્દેશ કરવા માટે સૂત્રમાં ફરીથી ‘ઉપગ્રહ બીજા સર્વ જીવો સાથે જીવત્વ-જાતિનો શબ્દનું ગ્રહણ થયું છે અને સહુથી વધુ એક શાશ્વત સંબંધ રહેલો છે. તેથી એક ઉપકાર ધર્મોપદેશ દ્વારા થાય છે - તે જીવ, બીજા જીવ સાથે હિત કે અહિતનો
ધ્યાન વિચાર (સવિવેચન) • ૩૨૪
