________________
ક્રિયા જ ફલદાયી બને છે. માટે જ્ઞાન મેળવવાથી કુલ ૭૪૨=૧૪, ૧૪x૬=૮૪ નિરપેક્ષ ક્રિયા કે ક્રિયા નિરપેક્ષ જ્ઞાન દ્વારા ભેદ થાય છે. મોક્ષ થતો જ નથી. શ્રી તીર્થકર • એકાન્ત અક્રિયાવાદના દોષ : પરમાત્માએ “જ્ઞાનત્રિયમ્યાં મોક્ષ:' લોકાયતિક, બૌદ્ધ અને સાંખ્ય – આ એટલે કે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેથી મોક્ષ ત્રણ દર્શન મુખ્યતયા એકાન્ત અક્રિયાવાદી બતાવ્યો છે.
છે. લોકાયતિક-મત આત્માનો સર્વથા • એકાન્ત અક્રિયાવાદ-સ્વરૂપ અને ભેદઃ નિષેધ કરે છે. એમના મતે આત્મા જ
જીવાદિ પદાર્થોનો એકાન્ત નિષેધ જે નથી, તો પછી તેની ક્રિયા અને વાદમાં કર્યો છે તથા તેની ક્રિયા, આત્મા, ક્રિયાજન્ય કર્મબન્ધ આદિ ક્યાંથી ઘટે ? કર્મબન્ધ, કર્મફળ આદિનો પણ જેમાં બૌદ્ધ-મત સર્વ પદાર્થોને ક્ષણિક માને સર્વથા અપલાપ કરવામાં આવ્યો છે તેને છે. ક્ષણિક પદાર્થોમાં ક્રિયા થવાની કોઈ “અક્રિયાવાદ' કહે છે.
સંભાવના નથી માટે એ પણ અક્રિયાવાદી અક્રિયાવાદીના ૮૪ ભેદ આ પ્રમાણે છે. તેથી એમના ક્ષણિકવાદ અનુસાર ભૂત
અને ભવિષ્યની સાથે વર્તમાન ક્ષણનો કોઇ જીવ આદિ સાત પદાર્થોનો ક્રમશઃ સંબંધ હોતો નથી. સંબંધ ન હોવાથી ક્રિયા ન્યાસ કરી તેની નીચે “સ્વતઃ” અને થતી નથી અને ક્રિયા ન થવાથી ક્રિયાજન્ય પરતઃ” – આ બે ભેદ મૂકવા. પછી ૭xર કર્મબન્ધ પણ થતો નથી. =૧૪ પદોની નીચે કાલ, યુદેચ્છા, સાંખ્ય-મતમાં આત્માને સર્વવ્યાપી નિયતિ, સ્વભાવ, ઇશ્વર અને આત્મા - માનેલો હોવાથી અક્રિય કહે છે. તેથી તે આ છ પદ રાખવાં.
પણ હકીકતમાં અક્રિયાવાદી છે. જેમકે (૧) જીવ સ્વતઃ યદચ્છાથી આમ જીવાદિ પદાર્થોને એકાન્ત નથી. (૨) જીવ પરતઃ યદચ્છાથી નથી. અક્રિય માનવાથી બંધ-મોક્ષ, પુણ્ય-પાપ, (૩) જીવ સ્વતઃ કાલથી નથી. (૪) જીવ જન્મ-મરણાદિ ઘટી શકતાં નથી. પરતઃ કાલથી નથી. આ રીતે નિયતિ, • એકાન્ત અજ્ઞાનવાદ-સ્વરૂપ અને ભેદ : સ્વભાવ, ઇશ્વર અને આત્મા સાથે પણ જે, જ્ઞાનને માનતા નથી અર્થાત્ પ્રત્યેકના બે-બે ભેદ થાય છે. આમ અજ્ઞાનને જ કલ્યાણકારી સમજે છે તે, જીવાદિ સાત પદાર્થોના સાત સ્વતઃ, અજ્ઞાનવાદી છે. અજ્ઞાનીઓના ૬૭ ભેદ પરતઃ ના બે અને કાલ આદિના છ ભેદ આ પ્રમાણે છે -
૧. સૂત્રવૃતીકુ, . . પત્રાંવ ૨૦૮, નિરિ નાથા ૨૨૬.
ધ્યાન વિચાર (સવિવેચન) • ૩૪૪
