________________
વિશિષ્ટ પ્રકારના આત્મિક સામર્થ્યનો કે પ્રયત્ન-વિશેષથી કર્મની સ્થિતિ અથવા પ્રાદુર્ભાવ થાય છે અને તેના દ્વારા તેના રસમાં હાનિ થાય છે, તેને પ્રણિધાન, સમાધાન, સમાધિ અને કાષ્ઠા અપવર્તનાકરણ કહે છે. રૂપ યોગો (ધ્યાનો) વધુ પ્રબળ અને (૫) ઉદીરણાકરણઃ ઉદય અપ્રાપ્ત કર્મવિશુદ્ધ કોટિનાં બને છે.
દલિકોને જે પરિણામ કે પ્રયત્ન વિશેષથી આઠ કરણોનું સ્વરૂપ ઉદયાવલિકામાં લાવી ઉદય સન્મુખ કરાય બંધન આદિ કરણોનું વિસ્તૃતસ્વરૂપ છે, તેને ‘ઉદીરણાકરણ' કહે છે. ‘કર્મપ્રકૃતિ', “પંચસંગ્રહ' આદિ ગ્રંથોમાં (૬) ઉપશમનાકરણ : જે પરિણામ કે વર્ણવેલું છે. જિજ્ઞાસુઓએ ગુરુગમ દ્વારા પ્રયત્ન-વિશેષથી કર્મોને ઉદય, ઉદીરણા, ત્યાંથી જાણી લેવું. અહીં તે આઠ નિધત્તિ અને નિકાચનાકરણને અયોગ્ય કરણોનો સંક્ષેપથી વિચાર કરીશું. તે આ બનાવાય તે ‘ઉપશમનાકરણછે. પ્રમાણે છે -
(૭) નિધત્તિકરણ : જે પરિણામ કે (૧) બંધનકરણ : જીવ મિથ્યાત્વ, પ્રયત્ન વિશેષ વડે કર્મોને ઉદ્વર્તના તથા અવિરતિ આદિ હેતુઓ વડે કર્મ યોગ્ય અપવર્તના સિવાય અન્ય કોઇ કરણ ન પુદ્ગલોને આત્મ-પ્રદેશો સાથે જે વીર્ય લાગે તેવાં કરાય છે, તેને ‘નિધત્તિકરણ” પ્રયત્નવિશેષ વડે બાંધે છે, તેને કહે છે. ‘બંધનકરણ” કહે છે.
(૮) નિકાચનાકરણ : જે પરિણામ (૨) સંક્રમણકરણ : એક કર્મ સ્વરૂપે કે પ્રયત્ન-વિશેષ વડે કર્મોને કોઇ પણ રહેલાં પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશોનો કરણ ન લાગે તેવાં કરાય છે, તેને અન્ય સજાતીય કર્મરૂપે ફેરફાર-રૂપાંતર ‘નિકાચનાકરણ' કહે છે. જે પરિણતિ કે પ્રયત્ન-વિશેષથી થાય છે, આ બંધન આદિ આઠે કરણો ક્યારે તેને સંક્રમણકરણ કહે છે. જેમ અને કઈ રીતે અપૂર્વ કોટિનાં બને છે, અશાતાવેદનીય-કર્મના પરમાણુઓનું તે સમજવા માટે જ્યારે જીવ સર્વ પ્રથમ શાતાવેદનીય-કર્મરૂપે પરિણમન થવું. સમ્યકત્વ પામે છે, ત્યારે તે કેવા-કેવાં
(૩) ઉવર્તનાકરણ : જે પરિણતિ કે લક્ષણો-ગુણોથી યુક્ત હોય છે અને તે પ્રયત્ન-વિશેષથી કર્મની સ્થિતિ અથવા સમયે કર્મોની સ્થિતિ આદિ પણ કેટલી તેના રસમાં અભિવૃદ્ધિ થાય છે, તેને અલ્પ પ્રમાણવાળી હોય છે, તે જાણવું ઉદ્વર્તનાકરણ કહે છે.
જરૂરી હોવાથી અહીં સંક્ષેપમાં તેનો (૪) અપવર્તનાકરણ : જે પરિણામ વિચાર કરીશું.
ધ્યાન વિચાર (સવિવેચન) • ૩૦૮
