________________
तक्षशिला
तक्षशिला
લજાતક-સરંભ જાતક, કેબ્રિજના જાત- કમાં, પુત્ર 1, પા. ૨૧૭). તક્ષશિલા એક સમય બૌદ્ધ લેકેનું સુપ્રસિદ્ધ યાત્રાસ્થળ ગણાતું. જેમ પશ્ચિમ હિંદુસ્થાનમાં વલ્લભી, પૂર્વ હિંદુસ્થાનમાં નાલંદા, દક્ષિણ હિંદુસ્થાનમાં કાંચીપુર અને મધ્ય ભારતની ઘનકટક નામની વિદ્યાપીઠે હતી, તેમ ઇસ્વીસનની પહેલી સદી સુધી તક્ષશિલામાં ઉતર હિંદુ સ્થાનની વિદ્યાપીઠ હતી. પ્રસિદ્ધ વૈયાકરણ પાણિની ( ડા, સતીશચંદ્ર વિદ્યાભૂષણનું પુત્ર “ બુદ્ધદેવ ” પાત્ર રર-, હવેલનું હિન્દુસ્થાનનું પ્રાચીન અને મધ્યકાલનું સ્થાપત્ય પાઠ ૧૪૦) અને બિંબિસારના દરબારનો રાજ્યવૈદ્ય છવક ( મહાવચ્ચ, ૮, ૧, ૭ ), બેઉ તક્ષશિલા ] વિશ્વવિદ્યાલયના વિદ્યાર્થીઓ હતા. છવક ! સાલાવતી નામની ગણિકાને ઉદરે જન્મેલે અભયનો છોકરો અને મગધ નરેશ બિંબિસારને પાત્ર હ. જીવક રાજગ્રહથી બાળપણથી જ તક્ષશિલામાં વૈદકનો અભ્યાસ કરવા ગયો હતો. આત્રેય મુનિ પાસે એણે વૈદ્યનો અભ્યાસ કર્યો હતો. ઘણું કરીને ચાણક્ય પણ તક્ષશિલાને જ વિદ્યાર્થી હતો. ( ટર્નરને મહાયાન, ઉપોદઘાત, અને હેમચંદ્રને સ્થવિરાવલી-ચરિત્ર, ૮, ! પ૦ ૨૩૧. જેકેબીની આવૃત્તિ ). અભ્યાસ પુરો થયે ગુરુએ શિષ્યની પાસેથી સહસ્ત્ર મુદ્રા ગુરૂદક્ષિણમાં માગતા. (જાતક કેબ્રિજ આવૃત્તિ, પુ. ૧, પા૦ ૧૩૭– ૧૪૮). આ તક્ષશિલા વિશ્વવિદ્યાલયમાં વાંખ્ય, વિજ્ઞાન, ધનુર્વિદ્યા, આદિ શિખવવામાં આવતાં અને ઘણું દૂર દૂર પ્રદેશમાંથી વિદ્યાર્થીઓ વિદ્યાભ્યાસ કરવા આવતા હતા. (જાતક પુત્ર ૫, પા૦ ૨૭. પુત્ર ૨, પ૦ ૬૦) તક્ષશિલા અને બનાસમાં જ બ્રાહ્મણ વિશ્વવિદ્યાલય હતાં. (બીજા વિશ્વવિઘાલયની હકીકત માટે નાલંદા શબ્દ '
જુઓ). રાવલપિંડીની વાયવ્યમાં ૨૬ મૈલ ઉપર અને કાલકાસિરાઈ રેવે-સ્ટેશનથી બે મૈલ દૂર આ પ્રખ્યાત શહેરનાં ખંડિયેરો આવેલાં છે. જે જગ્યાએ આ શહેર હતું ત્યાં હાલ શાહટેરી, સિરપ, સિરસુખ અને કરચકાટ નામનાં ગામે આવેલાં છે. (આર૦ સેડ રિપોર્ટ પુત્ર ૫, પા ૬૬, ૫૦ ૨, પા૦ ૧૧૨-૧૨૫ “પંજાબ ગેઝેટિયરમાં રાવલપિંડી જીલ્લે ”
એપિ૦ ઈન્ડ૦ ૫૦ ૪ ). સિરકપમાં બુદ્ધ પોતાના એક પૂર્વજન્મમાં પોતાનું માથું કપાવ્યું હતું. (બિલનું રેકર્ડ એફ વેસ્ટન કંટ્રી, પુત્ર ૧, પાવ ૧૩૮). સિરકપથી દોઢ મૈલ પૂર્વમાં આવેલા કર્નાલ નામના ગામમાં સ્તૂપનાં ખંડેરો આવેલાં છે. આ જગ્યાએ અશોકથી પદ્માવતી રાણીના ઉદરે જન્મેલા પુત્ર કુણાલની આંખે ફેડી નાખવામાં આવી હતી. આ કુણાલની એરિમાન માતા તિષ્યરક્ષિતાના કાવત્રાનું પરિણામ હતું (અવદાન કપલતામાં કુણાલાવદાન અ૦ ૫૯, દિવ્યાવદાન, અ ર૭). કર્માલ શબદ કુણાલનું વિકૃત રૂપ છે. કાલકા સિરાઈથી હસનઅબ્દલમાં પશ્ચિમે આઠ મિલ ઉપર ડુંગરની તળેટીમાં આવેલું એક ઇલપત્રનાગ નામનું તળાવ છે. એ તળાવની આજુબાજુ દેવાલયો આવેલાં છે. અને તળાવને હાલ બાબાવલ્લો અથવા પંજા સાહેબ કરે છે. સિરકપથી ૪ મિલ ઉપર એક મોટા ચતુષ્કાણું મકાનનાં ખંડેરો આવેલાં છે. એની આજુબાજુ ભોંયરાંઓ આવેલાં છે. એ જગ્યાએ તક્ષશિલાનું વિશ્વાવદ્યાલય હતું. અને ત્યાં જ છવકે વૈદ્યકવિજ્ઞાનને અભ્યાસ કર્યો હતા. મણિકલ્ય. સ્તુપ રાવલપિંડીની દક્ષિણે ૧૪ મૈલ પર આવેલું છે. ઈસ્વી સન પૂર્વે પહેલા સૈકામાં કુષ ને બાકિયામાંથી કાઢી મુકવામાં આવ્યા ત્યારથી તક્ષશિલા તેમની રાજધાની રહ્યું હતું (શાક દ્વીપ શબ્દ જુઓ).
Aho! Shrutgyanam
