________________
पाटलिपुत्र
૧૩૮
पाटलिपुत्र
હતી. જે સ્થળે પુરાતન જગ્યાઓ માલમ પડી છે તે કુમાર. એ કુસુમપુરનું વિકૃત રૂપ છે એ ખુલ્લું છે. કુસુમપુરમાં રાજ અને ધનાઢય લેકે રહેતા હતા. (મુદ્રા રાક્ષસ, અંક ૧ અને ૬ ). મૌર્યોના પછી ૬૦૦ વર્ષે એટલે ઈસવી સનના ચોથા સૈકાની શરૂઆતના સમયમાં ગુપ્ત પાટલીપુત્રના શાસકે થયા. સમુદ્રગુપ્ત ( ૩ર૬૩૫ ઈસ્વી સન ) પાટલીપુત્રથી અયો
ધ્યામાં રાજધાની લઈ ગયો હતો. જો કે રાજકાર્યના અંગે તો રાજધાની પાટલીપુત્રમાં જ હતી. એ વંશના છેલ્લા રાજા કુમારગુપ્તદ્વિતીયને પદગ્રુત કર્યો હતો.
પદય્યત થયા પછી એ રાજા અયોધ્યામાંથી નિકળીને શ્રાવસ્તીમાં રહેતા હતા. (૫૩૦ થી પ૫૦ ઈસ્વી સન ); અને ગુખને સેનાપતિ યશોધર્મન જેણે આ રાજાને પદગ્યુત કર્યો હતો તે ઈસ્વી સન ૫૩ માં કાન્યકુબ્ધમાં રાજધાની લઈ ગયા હતા. અને વિષ્ણુવર્ધન નામ ધારણ કરીને એ કાન્યમુજમાં રાજ્ય કરતો હતો. ડૉ. હર્નલેના મંતવ્ય પ્રમાણે ઈસ્વી સન ૫૩૩માં કરૂર અગાડી શક લોકોને હરાવ્યા પછી એણે વિક્રમાદિત્ય નામ ધારણ કર્યું હતું. આ વરસથી સંવત ચાલુ થયો. પરંતુ ડોભાંડારકર, મિસ્ટર વી. એ. સ્મિથ અને જનરલ કનિગહામના મંતવ્ય પ્રમાણે ચંદ્રગુપ્ત બીજાએ ઉજજોનીના વિક્રમાદિત્યનું નામ ધારણ કર્યું હતું. (ઉજજૈની શબ્દ જુઓ). તે વખતથી પાટલીપુત્રની પડતીનો આરંભ થયો અને દબદબામાં વધારે થઈને ! કાન્યકુંજ હિન્દુસ્થાનની રાજધાની બન્યું. ૭ મા સૈકામાં હિન્દુસ્થાનની યાત્રાએ આવેલા શુભ્યાંગને પાટલીપુત્ર એક સામાન્ય ગામડા જેવું લાગ્યું હતું. પટણાની વિશેષ હકીત | સારૂ આ ગ્રન્થના બીજા ભાગમાં પટણ
શબ્દ જુઓ. ચંદ્રગુપ્ત પછી પાટલીપુત્રમાં જુદા જુદા રાજવંશોએ રાજ્ય કરેલું છે. મૌર્યવંશી ચંદ્રગુપ્તથી માંડીને બૃહદ્રથ સુધીના રાજાઓની હકીકત સારું ડે. રીસ ડેવીડસનું બુદ્ધિસ્ટ ઈન્ડિયા, પા. ૨૫૯ જુએ. (એટલે ઇસ્વી સન પૂર્વે ૩ર૧ થી ઇ. સ. ૧૮૮ સુધી ), અશોક (ઈસ્વી સન પૂર્વે ર૭ર થી ર૩ર સુધી), ચંદ્રગુપ્તને પત્ર પિતાના બાપ બિંદુસારના મૃત્યુ પછી પિતાના મેટા ભાઈ તક્ષશિલાના રાજ્ય પ્રતિનિધિ સુમનને મારી નાખીને સિંહાસનારૂઢ થયે. અને તેના રાજ્યના પાંચમા વર્ષમાં તેનો વિધિવત રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યો (દિષાવદાન, કેવેલની આવૃત્તિ, પ્રકરણ ૬ થી ૨૮ ). પિતાના રાજ્યના નવમા વર્ષમાં એ ઉપાસક અને અગીઆરમાં વર્ષમાં ભિક્ષુક તથા તેરમા વર્ષમાં બુદ્ધને ચુસ્ત અનુયાયી થયો. એના રાજ્યના સત્તરમાં વર્ષમાં પાટલીપુત્રમાં અશોકરિામ વિહારમાં બાહોની ત્રીજી પરિષદ મળી હતી. મુદગલીપુત્ર તિરૂં જેને ઉપગુપ્ત કહેતા તે પરિષદના પ્રમુખ હતો. આ ઉપગુપ્ત કાલાશોક યાને અશોકન આચાર્ય અને મુખ્ય સલાહકાર હતો (મથુરા અને ઉરૂકુંડ–પર્વત શબ્દો જુઓ ). અશોકે એને બુધે જે જે જગ્યાએ કેઈપણ કૃત્ય કર્યો હોય તે જગ્યા બતાવવાની આજ્ઞા કરી હતી, જેથી પિતે તે તે સ્થળે સૂપ બંધાવે. (ચાઈનીઝ બુદ્ધિઝમ, પા૦ ૬૯). ત્યારપછી પુષમિત્ર યાને પુષ્પમિત્રથી માંડીને દેવભૂતિ (ઇસ્વી સન પૂર્વે ૧૮૮ થી ૭૬) સુધી રંગ વંશે; ત્યાર પછી વસુદેવથી માંડીને સુશર્મન ( ઇસ્વી સન પૂર્વે ૭૬ થી ૩૧) સુધી કરવવંશે; ત્યારપછી સિકાથી માંડીને મૈતમીપુત્ર (ઈસ્વી સન પૂર્વે ૩૧ થી ઇ. સ. ૩૧૨) સુધી શિલાલેખોમાં સાતકણું યાને સાતવાહન તરીકે વર્ણવેલા
Aho! Shrutgyanam
