________________
विक्रमपुर
શબ્દ
પુ૦ ૧, પા૦ ૧૨૨ ). ટકદેશ જી.વાઢુિં અને દ્વિક એ એ બિચ્યાસ નદીના આસુરાનાં નામ છે અને એમના નામ ઉપરથી દેશનું નામ વાડિક પડયું છે. (મહાભારત. કપ, અ૦ ૪૫ અને આર્મી સ૦ રિપોર્ટ, પુ૦ ૫ ). વાહિકા લૂટફાટના ધંધા કરતા, વાહ્વિક પ્રદેશ અચૈાધ્યા અને કૈકયની વચ્ચે આવેલા હતા. (રામાયણ અપેાધ્યાકાંડ, અ૦ ૭૮ ).
વિશ્વમપુર. અલ્લાલપુરી તે જ. પુંડ્રવનના રાજ વંગમાં આ સ્થળ આવેલું હતું. ( કેશવસેનના એદિલપુરને તામ્રપત્રના લેખ; આનંદભટ્ટનું મલાલચરિતમ્, ઉત્તરખંડ અ૦૧). વિશિા-વિદ્યાર. ધણા બૌદ્ધ ગ્રંથેામાં આ સુપ્રસિદ્ધ મડના ઉલ્લેખ મળી આવે છે. જનરલ કનિ ંગહામ સૂચવે છે કે બિહારના પટણા જિલ્લાના વરગાંવ (પ્રાચીન નાલંદા) થી ત્રણ માઈલ ઉપર અને રાજિંગરની ઉત્તરે છ માઈલ ઉપર આવેલું શિલાવ વખતે વિક્રમશિલા હૈાય. ( આર્કી સ૦ ૨૦ પુ૦ ૮ પા૦ ૮૩), પંચાન નદી પૂર્વે આ સ્થળની પાસેથી વહેતી હતી. આ સ્થળે ધણું કરીને આ મઠના ખડેરીના ટેકરાએ આવેલા છે. આ ટેકરાએ ઉપર ખેડુતે રફતે રફતે પેાતાની ખેતી વધારતા જાય છે. બિહારમાં ગંગા નદીને જમણે કાંઠે એક ટેકરીના શિખર ઉપર ધર્મ પાળ નામના રાજાએ આઠમા સૈકાના મધ્યમાં વિક્રમશિલા વિદ્વાર સ્થાપ્યાનું બૌદ્ધ ગ્રંથા ઉપરથી જષ્ણુાય છે. આ મઠ બૌદ્ધ ધર્મ શાસ્ત્રના અભ્યાસને લીધે સુપ્રસિદ્ધ હતા. તેથી જનરલ કનિંગહામની સૂચના ખરી જણાતી નથી. તેમજ ।. સતીશચ ંદ્ર વિદ્યાભૂષણની ભાગલપુરના જિલ્લામાં સુલતાનગંજ અગાડી આવેલી જહાંગીર ટેકરી ઉપર આ મડ હૈ।વાની સૂચના પશુ ખરી જણાતી
૨૧૬
विक्रमशिला - विहार
નથી. કેમકે આ ટેકરી ઉપર કાઈ પણ બૌદ્ધ ખંડેર આવેલું નથી. શિલાવ એ ખસૂસ કરીને હિન્દુધર્મનું સ્થળ હેાઈ આવા સુપ્રસિદ્ધ બૌદ્ધ મઠને માટે ખહુજ નાનું છે. પણ બિહારના પ્રાંતમાં ભાગલપુર પાસે પૂમાં ૨૪ માઇલ અને કહલગાંવ ( કાલગાંગ )ની ઉત્તરે ૪ માઇલ ઉપર આવેલું પાથરઘાટા તે વિક્રમશિલા-વિહાર હાય એ ખરૂં લાગે છે. ( નંદલાલ 3. તુ જ એ સા મ’૦ પુ૦ ૧૦, ૧૯૧૪, પા૦ ૩૪૨ ઉપર ભાગલપુરના જલ્લા વિષે યાને પ્રાચીન અંગ વિષે કરેલુ લખાણ જુએ. ) ચાર કવિની ચે।રપ’ચાશિકામાં ઉલ્લેખ કરેલું શિલા સૉંગમ તે જ આ. (ફ્રેન્કલીનનુ પ્રાચીન પાલિએથરાનું સ્થળ ). શિલાસ ગમ એ દેખીતું વિક્રમશિલા સધારામનું વિકૃત રૂપ છે. આ જગાએ ઘણાં ઐદ્ધિ ખંડેરા, ખાદાણા અને પત્થરમાંથી કારી કાઢેલી ઐાદ્ધ સમયની ગુફાઓ આવેલી છે. ત્યાં મી. અને સે કાલગાં ગની ટેકરી ઉપરના ગૃહેામાંથી આણેલી બુદ્ધ, મૈત્રેય અને અવલોકિતેશ્વરની મૂર્તિઓ પણ છે. આ મૂર્તિએ અદ્યાપિ ત્યાં અગાડી છે. નાલંદના મઢની અંદરની કાતરણી સાથે સરખાવાય એવી આ મૂર્તિએ સુંદર રીતે કાતરેલી છે. આ મઠે આઠમા સૈકામાં સ્થાપેલા હાવાથી એનું વર્ણન ઘુનશાંગે કરેલું નથી. કેમકે હ્યુનશાંગ ચ’પામાં સાતમા સૈકામાં આવ્યા હતા. જો કે એણે ખેાદાણા સંબંધી ઉલ્લેખ કર્યાં છે પણ આ ખેાદાણેા હિંદુએએ કરેલાં એ ખુલ્લું છે. ધમપાળ રાજાના વખતમાં શ્રીમદ જ્ઞાનપાદ આ મઠના મહંત હતા. એ
મર્ડને છ દરવાજા હૈ।ઇ હિંદુસ્તાનના છ
પડિતા તેમના રક્ષક હતા. વાદવિવાદમાં એ પદ્ધિતાને હરાવ્યા સિવાય કાઇથી મઠમાં જવાતું નહિ. ઇ. સ. ૧૨૦૩ માં અખ્તિયાર ખીલજ એ વિક્રમશિલાનેા નાશ કર્યાં. (કેરનતુ બુદ્ધિઝમને લઘુગ્રંન્થ, પા૦ ૧૩૩).
Aho! Shrutgyanam
