________________
वाराणसी
વારાળતી-૪૪. મહાનદી અને કન્નુરીના સંગમ ઉપર નૃપકેસરીએ ઈ. સ. ૯૮૯ માં વસાવેલું ઓરિસાનું કટક તે. નૃપકેસરીએ સને ૯૪૧થી ૯૫૩ સુધી રાજ્ય કર્યું. હતું.
એ પાતાના દરબાર નવી રાજધાનીમાં લઇ ગયા હતા. લૌકિક આખ્યાયિકા પ્રમાણે એની રાજધાતી ચૌદવરમાં હતી. ત્યાંથી કટકને કિલ્લા બધાવીને રાજધાની ત્યાં લઈ ગયા હતા. કટકને વડવાતી કહેતા. આજુબાજુની ખાઈ સાથે આ કિલ્લાનાં ખડેરા હજી પણ મેાજુદ છે. વડવાતી કિલ્લાના વર્ણનને સારૂ લેફ્ટનન્ટ છૂટ્ટોનું કટકની મુસાફરીનું વર્ણન જુઓ. ( જ૦એ૦ સા૦ ૦ ૧૮૩૮, પા૦ ૨૦૩ ). કેસરી રાજાએની રાજધાની પૂર્વે ભૂવનેશ્વર અને જાજપુરમાં હતી. ( હેટરનુ આરિસા અને ડાકટર આર. એલ. મિત્રનું એરિસાનાં પ્રા ચીન સ્થળે, પુ૦ ૨, પા૦ ૧૬૪). શિલાલેખામાં કહેલાં વિનીતપુર અને યયાતિ નગરા તે જ કટક એમ ફલીનું કહેવું બહુ શંકા ભરેલું છે, કન્નુરીતા મજમુત ઉપક’ઠે ઇ. સ. ૧૯૦૬ માં મટકેસરીએ બંધાગ્યા છે એમ કહેવાય છે. શહેરમાં સાક્ષીગેાપાલ નામની શ્રીકૃષ્ણની સુંદર મૂર્તિ આવેલી છે. (ચૈતન્યચરિતામૃત, પુ૦ ૨, પા૦૫). વાદ્દિદ. કૈકય દેશની ઉત્તરે આવેલા ત્રિઆસ અને સતલજ નદીઓની વચ્ચેના પ્રદેશ વિશેષ. ( રામાયણ, અધ્યાકાંડ, સર્ગ ૭૮ ). ત્રિકાંડશેષમાં કહ્યુ` છે કે વાહ્વિક અને ત્રિગ એ એક જ પ્રદેશનાં નામ છે. (ત્રિગત શબ્દ જીઆ ). મહાભારત, કપ, અ॰ ૪૪ માં કહ્યું છે કે વાહિકા રાવી અને આપગા નદીએની પશ્ચિમે ઝંગ જિલ્લામાં રહેતા હતા. ( વાહિક શબ્દ જુઓ ). શાકલ જેની રાજધાની હતુ તે મદ્રલેાકેા પણ વાહિક કહેવાતા. દિલ્હીના લેાહસ્તંભ ઉપરના લેખમાં
૧૪
वाल्हिक
સિંધુના વાRsિકાના ઉલ્લેખ છે. (જ૦ એ૦ સા૦ ૦ ૧૮૩૮, પા૦ ૬૩૦ ). વાહિક શબ્દ જી.
વાહિ (૨). ગ્રીક લોકેાએ જેને ખાદ્નીયાના કહ્યો છે તે તુર્કસ્તાનના પ્રદેશ વિશેષ. ( બૃહત્સંહિતા, અ૦૧૮ અને ૪૦ એ સા૦ ૦ પા૦ ૬૩૦). ઈ. સ. પૂર્વે ૨૫૦ ના અરસામાં થીએડાટસ યાને ડીડેટસ ખાટ્રીયાના સુમે હતા. તેણે એન્ટીએકસ થીએસની સામે બળવા કરીને પેાતે રાજ્યપદ લીધું હતું. યુનાન અને ખાકીયાનું રાજ્ય ઈ. સ. પૂર્વે ૧૨૬ ના અરસામાં તાર્તાર જાતના સૂચીએ ઉંધું વાળ્યું હતું ( શાકદ્દીપ જીએ . ખાકટ્રોયાની રાજધાની બલ્કમાં હતી અને હાલના કાબુલ, ખેારાસાન અને જીખારાને સમાવેશ આ રાજ્યમાં થતા. (જેમ્સ પ્રિન્સેપનું ઇન્ડિયન એન્ટીકવીટીઝ, પુ૦ ૧ ). ખાકટ્રીયાના મહેલા દબદબા ભરેલા હૈાવાથી સુપ્રસિદ્ધ હતા. ખાકટ્રીયાના કાવજ વંશના વિતસ યાને ગુસ્તાપ રાજાના સમયમાં ઈ. સ. પૂર્વે છઠ્ઠા અને દસમા સૈકાના વચગાળામાં ઝેરે।સ્ટર બાકદ્રીયામાં થઇ ગયા છે. મી. કુન્તેના અભિપ્રાય પ્રમાણેઝરશુસ્ટ્ર ( રેસ્ટર ) તે ઝરત ટવસ્ટ્રી યાને ટ્વસ્ટ્રીની આરાધના કરનાર ઉપરથી વિકૃત થયેલા શબ્દ છે. ટવસ્ટ્રી એ દેવાતા સ્થાપત્યના વિશ્વકર્માં હતા. ( કુત્તેનું હિન્દુસ્તાનમાં આર્ય સંસ્કૃતિ, પા૦ ૫૫). બ્રહ્મપુરાણ (અ૦ ૮૯, ૧૩૨ ) માં જણાય છે કે ટવટા અને વિશ્વકર્માં એ એક જ તેમ તેમની દીકરી ઉષા અને સૂર્યની સ્ત્રી સંજ્ઞા એ પણ એક જ. પ્રાચીન ખાકટ્રીયાની જગા તરીકે હાલ કેટલાએક માટીના ટેકરાએ બતાવવામાં આવે છે. એ જગાને અમ-ઉલખિલદ યાને શહેરાની મા તેમજ કુખેતઉલ-ઇસ્લામ એટલે ઇસ્લામના ઘુમટ કહે છે.
Aho! Shrutgyanam
