________________
वाराणसी
..
અને
લઈ લીધું હતું. ( જેમ્સ પ્રિન્સેપના સચિત્ર અનારસની પ્રસ્તાવના, પા૦ ૮; વાયુપુરાણ, ઉત્તરખેડ, અ૦ ૩૦ ). સાતમા સૈકામાં પ્રસિદ્ધ ચીનાઇ મુસાફર હ્યુનશાંગ અનારસમાં આવ્યેા હતેા. એણે બનારસના અને ત્યાંના મુખ્ય દેવ ખાર યાતિલિંગમાંના એક મહાદેવ વિશ્વેશ્વરનું આ પ્રમાણે વર્ષોંન કર્યું છે. “ શહેરના મુખ્ય ભાગમાં દેવના વીસ મંદિરે છે. આ મદિરાના મિનારા સભામ’ડપેા પત્થર અને લાકડાંના હાઈ ને કાતરણીવાળા છે. આ જગા છાંયા આપતાં ઘટાદાર ઝાડાથી છવાઈ રહી છે અને તેમની આજુબાજુ નિમળ પાણીનાં વહેણા આવી રહ્યાં છે. ખુદ માહેશ્વરની પીતળની અનાવેલી મૂર્તિ સેા ફૂટથી સહેજ નાની છે. એમના ચહેરા શાંત, પ્રભાવ ભરેલા અને ખરેખાત જીવંત હાય એવા દેખાય છે. ” પદ્મપુરાણના ઉત્તરખ’ડના ૬૭ મા અધ્યાયમાં વિશ્વેશ્વર, બિંદુમાધવ, મણિકર્ણિકા અને કાશીની જ્ઞાનવાપી એ નામના ઉલ્લેખ છે. હાલની વિશ્વેશ્વરની મૂર્તિ જે માત્ર લિંગરૂપે છે તે ઔરંગઝેબે હ્યુનશાં વર્ણવેલી પીતળની મૂર્તિ તેાડી નાખીને દુાલના દેવળની પછવાડે આવેલી જ્ઞાનવાપીમાં નખાવી ત્યાર પછીની છે. અંગાળાના પાલરાજાઓએ કાોમાં ૌદ્ધધર્મ પુનઃપ્રવર્તાવ્યા હતા અને કનાજના રાજાએ જે પક્કા સનાતની હતા તેમણે છેક અગીઆરમા સૈકામાં કાશીમાં પુનઃવ ધર્મ પ્રવર્તાવ્યેા એ નિવિવાદ છે. બનારસમાં આદિકેશવનું દેવાલય એ જૂનામાં જૂનું છે. ૧૧ મા સૈકામાં કૃષ્ણમિદ્રે લખેલા પ્રખેાધ ચંદ્રોદય નાટકના ૪ થા અંકમાં એના ઉલ્લેખ છે. તિલભાંડેશ્વર મહાદેવ અને દશાશ્વમેધેશ્વરનાં નામ શિવપુરાણ, ખંડ ૧, અ ૩૯ માં આવેલાં છે. મણિકર્ણિકા આખા હિંદુસ્થાનમાંના સ્મશાનમાં પવિત્રમાં પવિત્ર ગણાય છે. પેાતે કબુલેલું દેવું આપવાને માટે અયેાધ્યાને રાજા
૨૧૩
वाराणसी
હરિશ્ચંદ્ર ચંડાળને ઘેર ગુલામ થઇને મણિકÇિકાના સ્મશાનમાં રહ્યો હતા. (ક્ષેમધરનુ ચ’ડકેાશિક, માર્કન્ડેયપુરાણ, ૦ ૮ ), બંગાળાના પાલરાજાએ અને કનેાજના રાઠોડ રાજાના સમયમાં વપરાતા બનારસના જુના કિલ્લા વર્ણો અને ગંગા નદીના સંગમ આગળ આવેલા રાજઘાટ ઉપર આવ્યો હતેા. ( લેાળાનાથ ચદરની એક હિંદુની મુસાફરીઓ, પુ૦ ૧). બનારસ અગાડી સતીને ડામે હાથ કપાઈ પડેલા હાવાથી એ એક પીઠ ગણાય છે. હાલ ત્યાં અગાડી અન્નપૂર્ણા દેવીનું મ ંદિર આવેલું છે. પણ તંત્રચુડામણમાં એ દેવીનું નામ વિશાલાક્ષી એવું આપ્યું છે. જૂના કાળમાં હિંદુસ્તાનમાં બનારસ અને પંજાબમાં તક્ષશિલા એવી એ બ્રાહ્મણાની વિદ્યાપીઠા હતી. બનારસમાં આવેલી ગૃહવેધશાળા અને તેમાં વપરાતા યંત્રા વગેરેનાં નામ અને ચિત્રાને સારૂ હુકરનું હિમાલયન જર્નલનું પુસ્તક ૧ લું પાનું ૬૭ જુએ. બનારસ કશ્યપ યુદ્ધની જન્મભૂમિ કહેવાય છે. પરંતુ ફાલ્યાનના કહેવા પ્રમાણે એમના જન્મ ટુ-વેઇમાં થયા હતા. જનરલ કંનંગહામ યુવેઇ એ ટડવા યાને ટંડવા એમ કહે છે. (લેગના ફાહ્યાન, પ્ર૦ ૨૧; આકિ સર્વે રિપોટ, પુ૦ ૧૧ ). ટંડવા શ્રાવસ્તિથી પશ્ચિમે નવ માઇલ ઉપર આવેલું છે. કશ્યપ ગુરુપાદ ટેકરી ઉપર મરણ પામ્યા હતા. (ગુરુષાદગિરિ શબ્દ જીઆ ). પણ બુધેાષની અત્યકથા પ્રમાણે કશ્યપ (કાય) બનારસમાં જન્મીને મૃગદાવ યાતે હાલના સારનાથમાં મરણ પામ્યા હતા. ( જ૦ એ॰ સે।૦ મ૦ ૧૮૩૮, પા૦ ૯૯૬ ). યુવજયાતક (જાતક, ૫૦ ૪, પા૦ ૭૫ ) માં સુરધન, સુદર્શન, બ્રહ્મવન, પુષ્પવંત અને રમ્ય એવાં અનાર્સનાં જૂનાં નામ હતાં એમ કહ્યું છે.
Aho! Shrutgyanam
