________________
૧૬૫
मगध
અને કુલનું વિકૃત રૂપ કલુઠ્ઠા થયું હશે. પાલા સમયમાં એટલે બૌદ્ધ ધર્મોની પડતી પછી બ્રાહ્મણાએ બૌદ્દોનું આ પવિત્ર સ્થળ બચાવી પાડીને ત્યાં દુર્ગાની મૂર્તિ સ્થાપન કરી હેાય એવું નિશંક જાય છે. (હારીભાગના જીલ્લામાં કલુહા પહાડ સબંધી નંદુલાલ ડેની લખેલી હકીકત જ॰ એ સારુ મં, પુ૦ ૭૦ (૧૯૦૧) પા૦ ૩૧, જીઆ) પણ ડૉ. સ્ટીન (ઇન્ડિયન એન્ટીકવરી, પુ૦ ૩૦, પા૦ ૯૦ ) કલુહાપહાડની આ ઓળખ કખુલ રાખતા નથી. જનતાના મંતવ્ય પ્રમાણે કલુહાપહાડ તે પુરાણામાં કહેલા કાલાચર પત
તે જ.
મધ. બિહાર પ્રાન્ત અથવા વસ્તુતઃ દક્ષિણ બિહાર તેજ. ( રામાયણ, આફ્રિકાંડ, સગ ૩૨; મહાભારત, સભાપર્વ, અ૦ ૨૪ ). શાણુ નદી એ એની પશ્ચિમની સીમા હતી. મગધ નામના પ્રથમ ઉલ્લેખ અથવ સંહિતાના ૫, ૨૨, અને ૧૪; અને ૧૫, ૨૦ માં કરાવાએલા છે. જરાસંધના વખતમાં મગધની રાજધાની ગિરિત્રજપુર (હાલના રાગિર) માં હતી. જરાસંધને પાંચ પાંડવામાંના ભીમે મારી નાખ્યા હતા. પાછળથી આ રાજધાની પાટલિપુત્રમાં લઈ જવામાં આવી હતી. એ નગર પૂર્વે પાટલિગ્રામ નામે નાનું અપ્રસિદ્ધ ગામડું હતું. મગધના રાજા અજાતશત્રુએ
એને વધાયું અને મજદ્યુત બનાવ્યું હતું. કેમકે વૈશાત્રિના ત્રજિએ વારેવારે હુમલા કરતા હતા. અજાતશત્રુ બુદ્ધના સમકાલીન હતા. અજાતશત્રુના પૌત્ર ઉદ્દયાશ્વે રાજગ્રહથી રાજધાની પાટલિપુત્રમાં આણી હતી. ( વાયુ. પુરાણુ,૨, ૦ ૩૭,૩૬૯). એક કાળે મગધના વિસ્તાર ગંગાની દક્ષિણે બનારસથી માંગીર સુધી અને દક્ષિણમાં સિંધભૂમ સુધી હતા. અદ્યાપી સામાન્ય રીતે આસપાસના પરગણાના
मणिकर्णा
છે.
લેાકા પટણા અને ગયાના જલ્લાઓને મગા નામે કહે છે. મગા નામ મગધનું વિકૃત રૂપ લલિતવિસ્તાર ( અ૦ ૧૭ ) માં ગયાશિષ મગધમાં આવ્યાનું કહ્યું છે. મૂળ આ પ્રાન્તમાં ચેરા અને કાલ લાકા રહેતા હતા. એમને આર્યાં અસુર ગણુતા હતા. પાટલિ પુત્રના આશ્રય રાજાએ પછી મગધમાં ગુપ્ત રાજાએ રાજ્ય કરતા હતા. ( પટણા શબ્દ જીઆ). કનીંગહામના મતવ્ય પ્રમાણે મહારાજા ગુપ્ત ઇ.સ. ૩૧૯ માં ગાદીએ આવ્યા ત્યારથી ગુપ્ત સંવતના આરંભ થાય છે. પણ ડા. લીટને મતે ચંદ્રગુપ્ત ૧ લેા ઈ. સ. ૩૨૦ માં મગધની ગાદીએ આવ્યા ત્યારથી ગુપ્ત સવતને આર્ભ થાય છે. અઁથલાઇટીસ જે હિંદુસ્તાનમાં ફૂગુ નામે પ્રસિદ્ધ છે. તેમણે ગુસરાજના અંત આણ્ય હતા. ફૂગુ લેાકાના આગેવાન લકલીદ્ધ જેના સિક્કા ઉપર લખનઉદ્દયાદિત્ય એવું નામ રાખવામાં આવ્યું હતું. તેણે કુશાનેાની પાસેથી ગંધાર પડાવી લઇને પોતાની રાજધાની સાકલમાં કરી હતી. એના વંશજોએ રફતે રફતે ગુપ્તોના મુલકા જીતી લઈને છેવટે એ રાજને! અંત આણ્યા હતા. ગુપ્તોની રાજધાની પ્રથમ પાલિપુત્રમાં હતી. જો કે સમુદ્રગુપ્તના વિજય પછી પાટલિપુત્ર રાજ તરફથી રાજધાની ગણાતું હતું છતાં વસ્તુતઃ જુદે જુદે સમયે રાજધાની જુદે જુદે સ્થળે બદલાઇ હતી.
માધી. શાણુનદ તેજ. ( રામાયણ, માલકાંડ,
સ ૩૨ ). સુમાગધી શબ્દ જુએ. મચ્છ. મત્સ્ય તે જ. ( અંગુત્તર નિકાય, ટિકુનિ
પાત, અ૦ ૭૦, લેખપરિચ્છેદ ૧૭ ). મઝેરી. જે પૂર્વે જયપુરના રાજ્યમાં ગણાતું હતું
તે—અવાર ( મત્સ્ય દેશ જી ). મઝિમઢેરા મધ્યદેશ શબ્દ જુએ ( મહાવર્ગા, ૫, ૧૨, ૧૩).
બન્નŕ, કુલુની ખીણમાં બિઆસને મળનારી
Aho! Shrutgyanam
