________________
वाराणसी
वाराणसी
ધનવંતરીને પૌત્ર દિવોદાસ હતો. એના રાજ્યકાળમાં કાશીમાંથી શિવપુજા ગૌણ થઈને
ત્યાં બૌદ્ધધર્મ પ્રવર્યો હતો. જો કે થોડા જ વખત પછી કાશીમાં શૈવધર્મની પુર્નસ્થાપના થઈ હતી. ગૌડના રાજા મહીપાલના વખતમાં બનારસ ગૌડ રાજ્યને એક ભાગ બન્યું હતું. મહીપાલ અને એના અનુયાયીઓ સ્થિરપાલ અને વસંતપાલના રાજ્યકાળમાં બનારસમાં બૌદ્ધધર્મ દાખલ થયો હતો. ચંદ્રદેવે (૧૯૭૨ થી ૧૦૯૬) પાલ રાજાઓની પાસેથી બનારસ ઝુંટવી લઈને કનેજિના રાજયમાં સામેલ કર્યું હતું. બારમા સૈકાના અંતની લગભગ મહમદ ઘોરીએ કનોજના જયચંદને હરાવીને બનારસ જીતી લીધું હતું. (જેમ્સ પ્રીન્સ૫નું બનારસ, ઉપઘાત, પા૦ ૮; વાયુપુરાણ, ઉત્તરાખંડ, પ્રકરણ ૩૦ ). સાતમા સૈકામાં સુપ્રસિદ્ધ ચીને જાત્રાળુ હ્યુનશાંગ બનારસમાં આવ્યો હતો. એણે કાશી શહેરનું અને બારતિલિંગમાંના મહાદેવ કાશીમાં મુખ્ય મનાતા વિશ્વરનું આ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે. “શહેરમાં વીસ દેવળે, કાર
વાળા પત્થર અને લાકડાના મિનારાઓ અને ધર્મસભાસ્થાને હતાં. આ સ્થળોમાં છાંયડે આપનારાં ઘણાં વૃક્ષ છે અને એની આજુબાજુ નિર્મળ પાણી વહે છે. મહેશ્વર દેવની મૂર્તિ પીતળની બનાવેલી છે. અને તે સો ફૂટ કરતાં સહેજ ઓછી ઉંચી છે. એને દેખાવ ગંભીર અને દબદબા ભરેલો છે. એ મૂર્તિ ખરેખાત જીવવાની હોય એવી દેખાય છે. પદ્મપુરાણના ઉત્તરાખંડ, અ૦ ૬૭ માં કાશીના વિમેશ્વર, બિંદુમાધવ, મણિકર્ણિકા અને જ્ઞાનવાપીનો ઉલ્લેખ છે. વિશ્વેશ્વરની હાલની મૂર્તિ માત્ર લિંગજ છે. ઘુનશાંગે વર્ણન કરેલી મૂર્તિ ઔરંગઝેબ બાદશાહે તેડી | નંખાવીને હાલના દેવળની પાછળ આવેલી જ્ઞાનવાપીમાં નંખાવી હતી. બંગાળાના પાલ રાજાઓએ કાશીમાં બૌદ્ધધર્મની પુનઃસ્થા
પના કરી હતી એ નિર્વિવાહિત છે. અગીઆરમા સૈકામાં કનાજના રાજાઓએ કાશી પિતાના રાજ્યમાં ભેળવ્યું ત્યાં સુધી કાશીમાં શિવપૂજા ફરી ઉદ્ભવી નહોતી. કનાજના રાજાઓ પૌરાણિક ધર્મમાં ચુસ્ત હતા. આદિવિશ્વેશ્વર, વેણીમાધવ, અને વક્રડ બુદ્ધદેવબની જગાએ જ બુદ્ધદેવળોના કાટમાળમાંથી બાંધવામાં આવ્યાં હતાં. બનારસમાં જુનામાં જુનું દેવળ આદિકેશવનું છે. અગીઆરમાં સૈકામાં કૃષ્ણમિથે લખેલા પ્રબોધચંદ્રોદય નાટકના ચેથા અંકમાં એનો ઉલ્લેખ છે. શિવપુરાણ, ખંડ ૧, ૪૦ ૩૯ માં મહાદેવ તિલભાડેશ્વર અને દશાશ્વમેધેશ્વરનો ઉલ્લેખ છે. હિન્દુસ્તાનમાં આવેલાં સ્મશાનમાં મણિ કણિકાનો ઘાટ પવિત્ર મનાય છે. પોતે વચન આપેલું દેવું પુરું કરવાને અયોધ્યાને રાજા હરિશ્ચંદ્ર ચંડાલને ત્યાં ગુલામ તરીકે આ ઘાટ ઉપર વેચાયો હતો. (ક્ષેમેશ્વરનું ચંડકૌશિક; માર્કન્ડેય પુરાણ, અ૦ ૮ ). બંગાળાના પાલ રાજાઓ અને કનોજના રાઠેડ રાજાઓના સમયનો બનારસને જુને કિલ્લો વર્ણ અને ગંગાના સંગમ ઉપર આવેલા રાજઘાટથી ઉપરવાસ હતો. (ભેળાનાથ ચંદરના એક હિંદુ ના પ્રવાસ, પુ. ૧ ). શક્તિને ડાબો હાથ અહિંયાં કપાઈ પડવાથી બનારસ શક્તિની એક પીઠ ગણાય છે. હાલ આ જગાની દેવી અન્નપૂર્ણા ગણાય છે. પણ તંત્રચૂડામણીમાં એ દેવીનું નામ વિશાલાક્ષી આપ્યું છે. બનારસમાં જુના કાળમાં બ્રાહ્મણોની વિદ્યાપીઠ હતી. હિન્દુસ્તાનમાં બે સુપ્રસિદ્ધ વિદ્યાપીઠમાંની એક બનારસમાં અને બીજી પંજાબમાં તક્ષશિલામાં હતી. બનારસમાં આવેલી ગૃહવેધ શાળા તેમજ તેમાં વપરાતાં ઓજારો વગેરેનાં નામ અને ચિત્રોને માટે હુકરના હિમાલયના હેવાલના પત્રો, (પુત્ર ૧, પા૦ ૬૭ જુઓ). કશ્યપધ બનારસમાં જ કહેવાય છે. પણું યાત્રાળુ ફહ્યાન એના જન્મના સ્થળનું
Aho ! Shrutgyanam
