________________
पाटलिपुत्र
पाटलिपुत्र
૧૩૭ અશોકે બંધાવેલા ચેરાસી-હજાર સ્તૂપમાં પ્રથમ બંધાવેલ સૂપ છે. બચેલા ૫ સ્તૂપ વાળા પંચ-પહાડી નામના ટેકરા ઉપર પટણનો કિલ્લે અને આજુબાજુની જગ્યાનું નિરીક્ષણ કરવાને શહેનશાહ અકબર ચઢયો હતા. અશોકે બંધાવેલા ઉપગુપ્તના વિહારવાળી ટેકરી તે જ છેટા–પહાડી કહેવાય છે. તે હાલ મેગ્નલીપુત્તતિસ્સા તરીકે ઓળખાય છે. મહેન્દ્રના વિહારવાળી ટેકરી એ જ ભિખ્ખા -પહાડી છે. રાણપુરાની પૂર્વે આવેલે આમલક-સ્કૂપવાળ ટેકરે તે જ કમ્ફટારામ વિહાર છે. કમળદિહ નામના જૈનોના દેવળને જ હ્યુનશાંગે પાખંડિએને રહેવાનું મકાન-ઉપાશ્રય કહ્યું છે. ત્રીજા સૈકામાં થઈ ગયેલા મહાવિરના પછીના સાતમા સ્થવિર સ્થૂલભદ્રની યાદગીરીમાં આ દેવળ ઈસ્વી સન પૂર્વે ત્રીજા સૈકામાં બંધાયેલું છે. પહેલાં એ નંદને પ્રધાન હતા અને આ સ્થળે મરણ પામ્યો હતો. ચંદ્રગુપ્તના વખતમાં પડેલા દુકાળ વખતે રસ્થૂલભદ્ર જૈનોનો સ્થવિર થયો હતા. ( ડો. હાનલેની ઉવાસદસાએ, પા૦ ૮, ઉપદુઘાત ). મહાવીર પછી થયેલા જૈન સ્થવિરોના નામને સારૂ ડો. ટીવન્સનનું કલ્પસૂત્ર પા૦ ૧૦૦ જુઓ. કમલદિલ અને પાટલીગ્રામની પૂર્વે અડધા મૈલ કરતાં થોડે દૂર બુદ્ધ એક ચૈત્યમાં રહેતા ત્યાં એક સ્થળ આવેલું છે. આ સ્થળે બુદ્ધે પ્રવચનો કર્યા હતાં. અહિ બુદ્ધના પગલાવાળો પત્થર હતો. એ પત્થર શશાંકે અહિંથી ખસેડયો હતો જે હાલ બુલિંદ-બાગમાં મોજુદ છે. ( ડા, વેડલનું પાટલીપુત્રનું છેદ કામ અને અશકની પુરાતન રાજધાની પાટલીપુત્ર નામનું પુસ્તક પાઠ ૩૮) | પી. સી. મુકરજીએ પાટલીગ્રામ તે (બડા અને છોટા ) પહાડી આમ કહ્યું ! છે. અશકને મેટો સૂપ તે બડા
પહાડી અને પાછળ થઈ ગયેલા ચાર બુદ્ધોના તૂપ તે છોટા–પહાડી એવું એમનું મંતવ્ય છે. નદો અને ચંદ્રગુપ્તના મહેલની પશ્ચિમ અને દક્ષિણ બાજુઓ સહિત નીલી એ જ કુમાર આમ એમનું કહેવું છે. એ મહેલમાં અશેક જન્મ્યો હતો. કુમારના કલુ અને ચમન-તળાવોની વચ્ચે નંદના મહેલની ઉત્તરમાં આવેલું સ્થળ તે કાળાશકનું “નરક” યાને જેલ; ઉત્તરે આવેલા મહેન્દ્ર નામના મહેલ સહિત મહેન્દ્ર વિહાર તે શાહ અજનીની દરગાહ; બહાદુરપુર અગાડી આવેલા ટેકરા તે ઉપગુપ્તનો વિહાર; મિસ્ટર મુકરજીના મતે ઉપગુપ્ત અશોકનો નહિ પણ કાળાશકને આચાર્ય હતે. ઉપગુપ્ત એ બૌદ્ધોને ચતુર્થ સ્થવિર હતે. (મહાકશ્યપથી બેધધર્મ સુધીના બુદ્ધોના ૨૮ સ્થવિરેના જન્મ ચરિત્ર સારૂ ડૉ૦ એડકીનનું ચાઇનીઝ બુદ્ધિઝમ નામના પુસ્તકનું પ્રકરણ ૬, પાત્ર ૪૩૫ જુઓ ). પટણામાં આવેલી સદર ગલી તે સુગાંગને મહેલ આવું એમનું મંતવ્ય છે. મેગસ્થનિસે વર્ણવેલ લક્કડ-કેટ તે લેહાણીપુરથી, બહાદુરપુર, સદલપુર અને સેવઈ તળાવના રસ્તેથી મંગળ તળાવ સુધી જતાં આવેલું છે એમ એમનું માનવું છે. એમણે નવરતનપુર અગાડી એક મૌર્ય સમયમાં બાંધેલું અંડાકાર દેવળ ખોળી કાઢયું છે. ( પી. સી. મુકરજીનું પાટલીપુત્રના
સ્થળની શોધને માટે કરેલું ખોદકામ નામનું લખાણ જુઓ, પા૦ ૧૪-૧૮). સુપ્રસિદ્ધ વિહાર અશકારામ શહેરમાં નહિ પણ પાટલીપુત્રની પાસે આવેલ હતું. તે શહેરની પશ્ચિમે મહારામપુર આગળ આવ્યો હતા. વખતે હાલનું મહારામપુર તે મહાઆરામપુરનું વિકૃત થયેલું રૂપ હોય. ફાહિયાનના સમયમાં પાટલીપુત્ર ગંગાથી દક્ષિણે ૭ મૈલ ઉપર આવેલું હતું. તે કાળે ગંગા નદી છેક ઉત્તરમાં વહેતી
Aho! Shrutgyanam
